LOZAN KONFERANSI’NDA TÜRK DELEGASYON HEYETİNİN KARŞILAŞTIĞI ZORLUKLAR RESUL BABAOĞLU

[eyuphuseyin]

Vorovski Cinayeti ve İsmet Paşa’ya Suikast Tehlikesi

Lozan Konferansı süresince Türk delegasyonuna karşı herhangi bir su- ikast düzenlenmesine karşı her an teyakkuz halinde olunmuştur. İnönü’nün aktardığına göre, Lozan Konferansı’nın başlamasından önce Türk heyetinin Paris’te bulunduğu sırada Ermeniler kendisine bir suikast planı hazırlamışlar- dır123. Öte yandan, Fransız Profesör Paul Dumont’un arşiv belgelerine dayana- rak açıkladığına göre İnönü’nün Paris gezisi sırasında ona suikast düzenleyen bir Ermeni, daha girişim aşamasında iken yakalanıp etkisiz hale getirilmiş- tir124. Bu sıralarda Ermenilerden yana duyulan suikast endişesinin haklılık payı yok değildi. Çünkü Ermeni yurdu konusundaki dünya kamuoyunun dik- katini çekmek amacıyla 15 Mart 1921 tarihinde Talat Paşa Berlin’de, 6 Aralık 1921 tarihinde Sait Halim Paşa Roma’da ve 21 Temmuz 1922’de Cemal Paşa ve iki yaverinin Tiflis’te Ermenilerce şehit edilmeleri, bu yöndeki korkuları beslemekteydi. Bu yüzden İsmet Paşa, Lozan’a giderken beraberinde yaver ve emir eri olarak 10 kişilik bir koruma ekibi de götürmüştür125.

Suikast söylentilerinin dolaştığı günlerde, Ankara Hükümeti’nin uyarı telgrafının ardından İsviçre Hükümeti de Türk heyetini korumak amacıyla bazı tedbirler alma gereği duymuştur. Lozan caddelerinde dolaşırken makam arabasındaki Türk bayrağını indirmesini teklif eden İsviçreli yetkililere İsmet Paşa’nın cevabı olumsuz olmuştur126. Türk heyeti için emniyet tedbirleri al-

123 İsmet İnönü, Defterler 1919-1973, Haz. Ahmet Demirel, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul,
2017, s.47.
124 Cumhuriyet, 30 Mart 1985. Lozan’da olası bir suikasta karşı Türk heyetine Rauf Orbay tarafından gönderilen şifre telgrafta şu ifadeler yer alıyordu: “Ethem ve Eşref ile arka- daşlarının ve muhtemelen Reşit ve Tevfik’in İsviçre’ye gittikleri istihbar edilmiştir. Zat-ı devletlerine suikastta bulunmaları ihtimali olduğundan İsviçre Hükümetine müracaatla tevkif ve hudut dışı ettirilmelerinin sağlanmasını talep ederim.” Bilal N. Şimşir, Lozan Telgrafları I, (1922-1923), TTK Yayınları, Ankara, 1990, s.6. ayrıca bk. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 30.10.0.0 Yer No: 102.662.5.
125 Turan, a.g.e., s.44. Rıza Nur’un aktardığına göre; konferansın devam ettiği günlerde Cenevre’de faaliyet gösteren “Committee Philarmenienne” adındaki bir cemiyetten gelen dört kişi Ermenilere Kilikya bölgesinde yurt verilmemesi durumunda Türk delegelerinin hedef alınacağını tehdit yollu ima etmişlerdir. Rıza Nur, Lozan Hatıraları, s.124.
126 Turan, a.g.e., s.49. Türkiye’de olaya ilişkin yapılan aktarımlara göre, İsmet Paşa’nın ko- ruma önerilerini reddettiği bilgisi genel kabul görmüş olmasına karşın dış basına yansıyan haberlere göre İsviçre polis teşkilatı İsmet Paşa ve ekibini korumak üzere dört koruma memurunu görevlendirilmiştir. “Ismet Warned of Murder Plot; Swiss Give Him a Body- guard”, New York Times, May 22, 1923. Ayrıca, İsmet Paşa koruma tedbirlerine istemsiz bir şekilde de olsa uyarak akşam yemeklerini sıklıkla odasına servis ettirmiştir. “Turk Leader No Longer Eats in Public”, New York Times, May 21 1923.


Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Bahar 2019, Sayı 99, 95-140

[eyuphuseyin]

mak gerektiğini düşünenler arasında İsviçre basını da bulunuyordu. Gazete de Lausanne adlı gazetede yer alan bir yazıda şu ifadeler vardı: “Türklere sem- pati duyduğumuza hiç şüphe yoktur. Fakat bizim endişemiz, Türk murahhas heyetinin şahsına yönelik, kötü niyetli kimselerin hudutlarımızdan sızmış olma ihtimalleridir.”127 Gerçekten de, Ermeni bir çetenin suikast amacıyla Lozan’a kaçak yollarla giriş yaptığı konusu gündemdeki yerini almış, Brüksel, Paris ve Cenevre’de bulunan önemli merkezlerinde suikast işinin planlandığı bilgisi Lozan’daki Türk heyetine ulaşmıştır128. Daily Mail gazetesinin İsviçre muha- birinin aktardığına göre Berlin’den yola çıkan Ermeni bir yolcunun sınırda durdurulduğu ve üzerinde suikast silahı yakalandığını aktarmıştır129. İsmet Paşa’nın oteldeki odasının bulunduğu koridorun özel olarak korunduğunun yer aldığı habere göre alınan duyumlara çok sinirlenen İsmet Paşa’nın; “Bir generali korkutamayacaklarını onlara göstereceğim! Bütün gün kapıya bakan sandalyede oturuyor olacağım” şeklinde tepki verdiği vurgulanmıştır130.

Lozan Barış Konferansı’nda Türk heyetine suikast düzenleneceği endişe- si devam ederken, konferansın ikinci toplantısının on yedinci günü, 10 Mayıs 1923 tarihinde, bütün İsviçre’yi hatta bütün dünyayı alt üst eden bir cinayet işlenmiştir. Bu olay üzerine, Lozan Palas’ta muhabirlere mahsus telgraf, tele- fon odaları bir anda ağzına kadar dolmuş ve dünyanın bin bir köşesine, Lo- zan Konferansı’ndaki Rus delegesi Vorovski’nin akşam saat dokuzda Ceci- le Oteli’nde yemeğini yerken, İsviçre vatandaşı Alexi Conradi adlı bir genç tarafından tabanca kurşunu ile öldürüldüğü, Rus heyeti basın ataşesi Arens- ki Yoldaşla kâtip Riyankovski’nin de yaralandıkları haberi, yıldırım hızıyla yayılmakta gecikmemiştir131. Görgü tanıklarının aktardığına göre olayı ger- çekleştirdikten sonra otelin koridorunda sigarasını yakan Conradi, polislerin gecikmesinden yakınarak “Babam ve amcamın intikamını aldım!” şeklinde


127 Cemal Kutay, Lozan’da İsmet Paşa’yı Kimler Öldürecekti ?, İklim Yayıncılık, İstanbul,
2004, s.18.
128 Rıza Nur, Lozan Hatıralarım, s.123.
129 Benzer bir habere göre de Paris’ten hareket eden ve İsmet Paşa’ya suikast yapma amacın- da olan bir eylemci de alınan önlemler neticesinde yakalanmıştır. “Ismet Pasha’s Safety”, The Manchester Guardian, May 12, 1923.
130 “Ismet in Rage: Plot to Assassinate”, The Times of India, May 23, 1923.
131 Vorovski’nin cenazesi, ertesi gün, yağmurlu bir havada, Kanton hastanesinden kiliseye taşındı. Ne İngilizler, ne Fransızlar, ne İtalyanlar merasime gelmediler. Ancak beş on Türk ile beş on Rus’un bulunduğu cenaze merasiminde Kızılhaç’taki, Rus delegesi, hararetli kelimelerle Türk baş delegesine teşekkür etti. Karacan, Lozan, s.367.


Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Bahar 2019, Sayı 99, 95-140

[eyuphuseyin]

mırıldanmıştır132. Conradi ’nin eski bir Sovyet yurttaşı olduğu düşünüldüğün- de suikastın Sovyet devrimi sırasında yaşanan trajedinin bir hesabı olduğu akla gelmektedir.

Rus delegesinin bir suikast sonunda öldürülmesini büyük manşetlerle veren gazeteler arasında İleri gazetesinin birinci sayfasında, Lozan hususi muhabiri Suphi Bey’in verdiği şu haber, yedi sütun üzerinden veriliyordu: “İsmet Paşa aleyhinde Ermeniler tarafından bir suikast tertip ediliyordu. Ge- neral Pelle bu doğrultuda bilgi almış ve derhal İsmet Paşa ile İsviçre Hükü- metini haberdar etmiştir.”133 Vatan gazetesi de haberi şu şekilde aktarmıştır: “Lozan 11 Mayıs, muhabir-i mahsusumuzdan Lozan muhiti, Ruh murahhası Vorovski’ye vuku bulan suikasttan dolayı büyük bir heyecan içinde iken bu akşam Fransız baş murahhası General Pelle, Lozan Palas’ta tesadüf ettiği Türk gazetecilerine İsmet Paşa’nın muhafazası lüzumundan bahsetmiştir.”134

Vorovski cinayeti, Lozan görüşmelerinde Türk tarafının ittifak halinde olduğu bir devlete karşı işlenmiş olduğundan, başta İsmet İnönü olmak üzere bütün Türk heyetini derinden üzmüştür. Hatta suikastın ardından düzenlenen ilk oturumda olayı kınadığı ve Vorovski’ den takdirle bahsettiği açıklamayla İsmet Paşa, diğer heyetler olayla ilgili sessizliklerini korumalarına karşın tep- kisini ortaya koymuştur135. Bunun yanı sıra, tarafsız bir ülke olarak İsviçre’nin bu tür siyasi cinayetleri önleyemediği için, benzer bir suikast girişiminin İs- met Paşa’yı hedef alabileceği korkusu daha da şiddetlenmiştir. Bu münase- betle, suikast ihtimali konferans süresince Türk heyetinin her daim üzerinde durduğu bir tehlike olmuştur.

Barış Siyasetinde Kriz: İsmet Paşa ile Başbakan Rauf Bey’in
Yaklaşım Sorunu

Yaklaşık sekiz ay süren Lozan Konferansı boyunca yapılan görüşmelerde Türk heyeti, genel izlenimlerini ve konferansın gidişatını Ankara Hükümetine telgraf ve kurye yoluyla bildirmiştir. Görüşmelerde, Türk Hükümeti adına ha- reket etme yetkisini TBMM’den almış olmasına rağmen İsmet Paşa’nın bu şe- kilde davranması hem telafisi imkânsız olan bir sorumluluk almak istememesi hem de özellikle Misak-ı Milli’nin dışına çıkılabileceği endişesinin yarattığı

132 “Russian Delegate Shot Dead at Lausanne”, The Manchester Guardian, May 11, 1923.
133 İleri, 12 Mayıs 1923.
134 Vatan, 11 Mayıs 1923.
135 “Revenge on the Bolsheviks”, The Manchester Guardian, May 12, 1923.


Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Bahar 2019, Sayı 99, 95-140

[eyuphuseyin]

korku ile açıklanabilir. İsmet Paşa, ele alınan bazı konularda ödün vermesi ge- rekiyorsa önce telgrafla durumu Rauf Bey’e bildirmiş, Başbakan olarak Rauf Bey’in Millet Meclisine bilgi vermesinden sonra da söz konusu görüşmeler yapılabilmiştir. Örnek vermek gerekirse, savaş tazminatı, Musul sorununun çözümünün ertelenmesi ve Türkiye’de adli müşavirlerin beş yıllığına bulun- durulacak olması gibi konularda İsmet Paşa bu şekilde davranmıştır. Ancak buna rağmen konferanstaki görüşmelerin tıkandığı ve Türk heyetinin büyük sıkıntılar yaşadığı anlarda İsmet Paşa ile Rauf Orbay arasında, sorunları ele alış tarzından kaynaklanan birtakım anlaşmazlıklar yaşanmıştır. Esasında, bu ikili arasındaki görüş ayrılıkları konferansın ilk devresinden itibaren uç ver- meye başlamıştır. İsmet Paşa’nın 10 Nisan 1923 tarihinde Lozan’a ikinci kez gitmek üzere İzmir’e hareket ettiği gün Rauf Bey ile aralarını bulmaya çalı- şan Karabekir’e göre İsmet Paşa bazı fikir ayrılıklarını öne sürerek anlaşmaya yanaşmamış ve “Rauf hükümette kalırsa kendisinin muhalefete geçeceğini” söylemeye kadar ileri gitmiştir136.

İsmet İnönü’nün Rauf Bey’i aşarak doğrudan doğruya Mustafa Kemal Paşa ile irtibat kurması ikili arasındaki ilişkilerin bozulmasında oldukça etkili olmuştur. Rauf Bey açısından çok büyütülen bazı tartışmaları ve görüş ayrılık- larını İsmet Paşa fazla önemli bulmamıştır. İsmet Paşa’ya göre Lozan’da güç- lük değil, münakaşa vardı. Ayrıca haberleşme gizli kapaklı değildi ve Mustafa Kemal Paşa’ya yazılan raporlar, Rauf Bey tarafından okunduktan sonra ken- disine verilmekteydi137.

Rauf Bey’e göre, Lozan’da ortaya çıkan ihtilaf, Köstence hattı üzerin- den gönderilen telgrafların gecikmesinin yanında, İsmet Paşa’nın savaş taz- minatı konusunda inisiyatif kullanarak meseleyi halletmeye çalışmasıydı138. Yaşanan gerginlik, haziran ayında karşılıklı gönderilen telgraflarda imalı söz- lerle devam ettirilmiştir. Rauf Orbay’ın hatıralarında yer verdiği 26 Haziran tarihli telgrafta139* İsmet Paşa, şu ifadeleri kullanmıştır: “Konferans müzake- relerinde murahhas heyetinin esaslı talimat kayıtlarından başka olarak bütün

136 Kazım Karabekir, Paşaların Kavgası, Yay. Haz. Faruk Özerengin, Emre Yayınları, 2005,
s.134.
137 Temuçin Faik Ertan, “Lozan Görüşmeleri Sırasında Türk Heyeti İle TBMM Hükümeti Arasındaki İlişkiler”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 6, Sayı 18, Ankara, 1990, s.615-626.
138 Orbay, a.g.e., s. 542.
139 *Bilal Şimşir’in Lozan Telgrafları adlı eserinin ikinci cildinde yer vermediği bu telgrafa,
Rıza Nur ile Rauf Orbay’ın hatıralarında ve Nutuk’ta rastlanmaktadır.


Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Bahar 2019, Sayı 99, 95-140

[eyuphuseyin]

hatt-ı hareketinin, bütün teferruatıyla Ankara’dan idaresi arzu ve temayülü, müzakerelerin memleket için en faydalı bir surette idaresini ve hayırlı sulha varmak kudretini murahhas heyetinden selp etmektedir… Hükümetçe tercih buyurulan bu şeklin 93 seferinin saraydan idaresinden farkı yoktur. Hükü- metin nokta-i nazarlarını İtilaf devletlerine aynen kabul ettirmek kanaatinde olan bir heyetin ve bittabi zat-ı valalarıyla, taalluku hasebiyle, Maliye Vekili beyefendinin bizzat mesuliyeti deruhte ve konferansa hareket buyurmalarını rica ediyoruz.’’140

17 Temmuz 1923 tarihinde Lozan Barış Konferans’ı sonuca ulaşmıştır. İnönü bu olayı şöyle aktarmıştır: “Üç komite halinde çalışan konferans bütün işlerini 17 Temmuz akşamı bitirmişti. Konferansın son toplantıları, netice al- manın huzuru içinde ve baş murahhasların, konferans çalışmaları ve gelecek hakkında görüşlerini belirten konuşmalar ile kapanmıştır.”141

Lozan Görüşmelerinin kesin bir sonuca kavuşması bile Başbakan Rauf Bey ile İsmet Paşa arasındaki gerginliği bitirememiştir. İsmet Paşa, 18 Temmuz’da Mustafa Kemal Paşa’ya gönderdiği telgrafta içinde bulunduğu durumu çok sert ifade etmiştir: “Konferansın sona erdiğini üç gün önce hükü- mete arz etmiştim. Hiçbir cevap alamadığımızdan bir tereddüt olduğunu sa- nıyorum. İmtiyazlar sorunu yüzünden bir tereddüt olamaz. Tahliye konusunda tasavvur edilen sakınca giderildi. Boğazlardan durmaksızın geçiş sağlandı. Bu konuda da tereddüdü gerektirecek bir şey göremiyorum. Hükümet, kabul ettiklerimizi reddetmek istiyorsa imza yetkimizi bizden alabilirler. Hükümetten teşekkür beklemiyoruz. Muhasebe-i amalimiz, millete ve tarihe mevdudur.”142

Mustafa Kemal Paşa’ya göre, İsmet Paşa ile Rauf Bey arasındaki anlaş- mazlık daha çok ruhi ve hissi sebeplerden kaynaklanıyordu. Lozan’a İsmet Paşa’nın gönderilmesi, Rauf Bey’i hayal kırıklığına uğratmıştı. Diğer taraftan, İsmet Paşa Rauf Bey’in imzasıyla aldığı hükümet görüşünü bildiren yazılarda Rauf Bey’in Mustafa Kemal’i haberdar etmeksizin talimat vermekte olduğu endişesine düşmüş ve Rauf Bey’e karşı bir güvensizlik duygusuna kapılmış- tır143. Denilebilir ki, konferansta görüşülen ve İsmet Paşa ile Rauf Bey ara-

140 Orbay, a.g.e., s.543. Rıza Nur, telgrafta yer alan 93 Harbi ile ilgili ifadeleri yazmasını İsmet Bey’e kendisinin teklif ettiğini iddia etmiştir. Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım II, s.443.
141 İsmet İnönü, Hatıralar, s. 411.
142 Bilal Şimşir, Lozan Telgrafları II, (Şubat-Ağustos 1923), s.582.
143 Nutuk, s.384.


Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Bahar 2019, Sayı 99, 95-140

[eyuphuseyin]

sında anlaşmazlığa yol açan savaş tazminatı, dış borçların ödenmesinde esas alınacak para birimi ve bazı sınır hatlarının çizilmesi gibi konular bu ikili arasındaki ciddi yaklaşım farklılığından ileri gelmiştir. Geleneksel Osmanlı diplomasisinin etkisindeki Rauf Bey’in cihanşümul imparatorluk ruhunu ta- şıyan maksimalist yaklaşımı ile Cihan Harbi’nin bıraktığı yıkıntılar üzerinde tam bağımsız bir ulus devlet modelini tasavvur eden İsmet Paşa’nın realist tavrı kaçınılmaz olarak Lozan Konferansı sırasında sorunların ele alınmasında çatışmaya yol açmıştır. Giderek derinleşen bu anlaşmazlığın, Lozan görüş- melerinde aleyhte bir durumun ortaya çıkmasına yol açması, Mustafa Kemal Paşa’nın araya girmesiyle güç bela önlenmiştir. Ancak, bu olumsuz gelişme- ler, Cumhuriyet tarihinde yaşanmış olan siyasi kutuplaşmaların ilk örneği ol- ması nedeniyle dikkate değer bir nitelik taşımaktadır.

[eyuphuseyin]

SONUÇ

Osmanlı Devleti ile gelişmiş Batılı devletler arasındaki ilişkilerde belir- leyici olan ve dönemin devletler hukuku literatüründe geçerli olup Osmanlı Devleti’nin son yüzyılında büyük devletler lehine sonuçlar doğuran galiplerin hukuku (el hükm-ü limen galebe) anlayışı Lozan Antlaşması’yla ilk kez sor- gulanmıştır.

Lozan Konferansı’nı Kurtuluş Savaşı’nın bir aşaması olarak ele almak abartılı bir yaklaşım olmayacaktır. Çünkü askeri nitelikteki milli bir hareketin sonucunda Anadolu’da bağımsızlık sağlanmış olsa da, büyük güçler her fır- satta, Anadolu’daki eski yönetim dönemindeki alışkanlıklarından olan, idari, mali, siyasi imtiyazlarını devam ettirmenin olanaklarını aramışlardır. Öyle ki, amaçladıkları barış taslağının kolay bir şekilde kabul edileceği düşüncesin- de olan müttefik devletlerin delegeleri, Lozan Konferansı’nda Türk heyeti- ne karşı kibirli bir tutum sergilemişlerdir. Zaman zaman çok çetin geçen gö- rüşmelerde bile Türk heyeti, eşit ulus olarak muamele görme ve bağımsızlık noktasında tavizsiz bir duruş sergileyerek birçok konuda, hedeflenen düzeyde kazanımlar elde etmiştir. Yeni Türkiye Devletini, bağımsız ve egemen ola- rak bütün dünyaya tescilleyen Lozan Barış Antlaşması, modern Türkiye’nin kurulmasının önündeki en büyük engelleri de ortadan kaldırmıştır. Lozan ba- rışıyla, idari, mali, siyasi bağımsızlık sağlanmış, azınlık vatandaşların devlet ile olan ilişkilerini düzenlemiş ve en önemlisi de yüzyıllar öncesine dayanan devletler arasındaki birtakım siyasi sorunlar halledilmiştir. Bütün bunların ya- nında, Lozan Konferansı’nı ayırıcı kılan bir diğer yönü de müzakereler süre- since Türk delegasyon heyetinin karşılaştığı çetin zorluklar olmuştur. Esasen Kurtuluş Savaşı boyunca askeri muharebelerin yanında diplomatik ilişkilere de önem verilmesine rağmen, Anadolu hareketini yürüten kadro, diplomasi konusunda büyük zaaflar taşımaktaydı. Gerek son dönem Osmanlı diploma- sisinin onur kırıcı iflaslar yaşamış olması, gerekse de ulus devlet olarak dış politikada yeni bir sayfa açma çabası güden Kemalist elitlerin arayış içerisin- de olmaları Lozan Konferansı’nı önemli bir sınav niteliğine büründürmüştür. Lozan Konferansı’na gönderilen heyetin diplomatlardan seçilmemiş olmaları Türk tarafının müzakerelerdeki işlerini zorlaştırmıştır.

Müttefik devletlerin Lozan’da Türk tarafına karşı ortak bir strateji belir- lemeleri, Avrupa kamuoyunun Anadolu’da Rum ve Ermenilere zulüm uygu- landığı yönündeki genel kanısı ve tarihsel süreçte yerleşmiş olan Osmanlı/ Türk karşıtı algı ile birleşince Türk delegasyonunun daha işin başında önemli

engellerle karşılaştığı anlaşılmaktadır. Dahası, dönemin TBMM çatısı altında bulunan muhalif milletvekillerinin yürütülen müzakerelerden bir türlü tatmin olamamaları ve Rauf Bey ile İsmet Paşa arasındaki anlaşmazlıklar Lozan’da- ki Türk heyetini zora sokan bir diğer unsurdu. Ancak gerçek şu ki Kurtuluş Savaşı’nın ardından İstanbul’un tahliye edilmesi ve temelleri atılacak yeni devletin yapısal unsurlarının ortaya konulabilmesi için barış antlaşmasının bir an önce imzalanması gerekiyordu. Bu bilinçle hareket eden Türk müza- kere heyeti Lozan Konferansı’nda ortaya koymuş olduğu diplomasi örneğiyle Cumhuriyet Türkiyesi için mehaz teşkil etmiştir.

[eyuphuseyin]

KAYNAKÇA

I. Arşiv Belgeleri

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) Fon Kodu: 30.10.0.0 Yer No:
102.662.5.

Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı Arşivi (ATASE) İstiklal Harbi Kataloğu (İSH)

ATASE İSH 20, Kutu (K) 1666, Gömlek (G) 57-5. ATASE Arşiv (A) 4/4478, Dosya (D) 40, Fihrist (F) 1-17. ATASE A.1/7895, D.52, F.8-2.
ATASE, A.4/5262, D.13, F.40-1. ATASE, İSH 20, K.1666, G.57-2 ATASE, İSH 20, K.1666, G. 57-4. ATASE, A.4/5262, D.13, F.40-4. ATASE, A.4-4478, D.40, F.11-18. ATASE, A.4-4478, D.40, F.1-18. ATASE, A.1/4282, D.11, F.2-7. ATASE, A.4-4478, D.40, F.1-1. ATASE, A.1/4282, D.13, F.52. ATASE, A.4-4478, D.40, F.1-5. ATASE, A.4-4478, D.40, F.1. ATASE, A.4-4478, D.40, F.1-15.

II. Resmi Yayınlar

TBMM Gizli Celse Zabıtları, C 3, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,
İstanbul, 1985. s.1290-1298.

TBMM Gizli Celse Zabıtları, C 4, Türkiye İş bankası Kültür Yayınları,
İstanbul, 1985, s. 4-28.

TBMMZC, Devre I, C 24, s.324-336.

III Süreli Yayınlar Cumhuriyet
İleri

New York Times

South China Morning Post

The Christian Science Monitor The Globe.
The Irish Times

The Manchester Guardian The Observer
The Scotsman

The Times of India Vatan

IV. Kitap ve Makaleler

Akın, Rıdvan, Rıdvan Akın, TBMM Devleti (920-1923), Birinci Meclis Döneminde Devlet Erkleri ve İdare, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001.

Akyol, Taha, Ama Hangi Atatürk, Doğan Kitap, İstanbul, 2008. Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, C II, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1975. Atatürk’ün Bütün Eserleri, C 15, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2005. Atay, F. Rıfkı, Mustafa Kemal’in Mütareke Defteri, Del yayınları, İs-
tanbul, 1955.

Aydemir, Şevket Süreyya, İkinci Adam, C II, Remzi Kitabevi, İstanbul,
2010.

Aysal, Necdet, “Atatürk Döneminde İç Politika”, Temuçin Faik Ertan (Edt.), Başlangıcından Günümüze Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2012.

Barlas, Dilek, “Friends or Foes? Diplomatic Relations Between Turkey and Italy, 1923-1936”, International Journal of Middle East Studies, May 2004, Vol. 36, No.2, pp. 231-252.

Bayur, Yusuf Hikmet, Yeni Türk Devleti’nin Dış Siyasası, TTK, Anka-
ra, 1995.

Budak, Mustafa, Misak-ı Milli’den Lozan’a, İdealden Gerçeğe Türk
Dış Politikası, Küre Yayınları, İstanbul, 2008.

Casola, Maria Antonia Di, “Italy and the Treaty of Lausanne of 1923”, The
Turkish Yearbook of International Relations, C 23, Ankara, 1993, pp. 65-78.

Cebesoy, Ali Fuat, Siyasi Hatıralar Büyük Zaferden Lozan’a,
Lozan’dan Cumhuriyet’e C I-II, Temel Yayınları, İstanbul, 2011.

Çelebi, Mevlüt, Milli Mücadele Döneminde Türk İtalyan İlişkileri,
Dışişleri Bakanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ankara, 1999.

Davison, H. Roderic, “Mondros’tan Lozan’a Kadar Türk Siyaseti’’, Çev. Mine Erol, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 1981-1982, C XXIV, S 25. ss.81-112.

Demirel, Ahmet, Birinci Meclis’te Muhalefet, İkinci Grup, İletişim Ya-
yınları, İstanbul, 2011.

Dennis, Alfred L. P., “British Foreign Policy and the Dominions’, The Ame-
rican Political Science Review, November 1922, Vol.16, No.4, pp.584-599.

Erez, Naşit, “Lozan Konferansı ve İsviçre Halkoyu”, Belgelerle Türk
Tarihi Dergisi, S 34, (Temmuz 1970).

Erhan, Çağrı, “Lozan Barış Konferansı”, Baskın Oran (Edt.), Türk Dış Politikası, Kuruluşundan Bugüne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, C I, İstan- bul, İletişim Yayınları, 2002.

___________, “Lozan’ın Genel Çerçevesi”, 80. Yılında 2003 Pencere-
sinden Lozan Sempozyumu, Ankara, 2003.

Ertan, Temuçin Faik, “Lozan Görüşmeleri Sırasında Türk Heyeti İle TBMM Hükümeti Arasındaki İlişkiler”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergi- si, C 6, S 18, Ankara, 1990, s.615-626.

Frey, Frederick W., The Turkish Political Elite, The M.I.T. Press,
Cambridge&Massachusetts,1956.

Finefrock, Michael M., “The Second Group in the First Turkish Grand National Assambly”, Journal of South and Middle Eastern Studies, Vol. III, No. I, (Fall 1979), pp.3-17.
Gibbons, Herbert Adams, Venizelos, Houghton Mifflin Company, Boston
and New York, 1920.

Güneş, İhsan, Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), Türkiye
İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1997.

Giritli, İsmet, “Mondros’tan Mudanya’ya, Sevres’den Lausanne’a”,
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Mart 1989, S 14, s.277-284.

Grew, Joseph C., “The Peace Conference of Lausanne, 1922-1923”, Proceedings of the American Philosophical Society, February 15 1954,Vol. 98, No.1, pp. 1-10.

________,Gazi ve İsmet Paşa, Çalkantılı Dönem, 1922-1923, (Çev.) Ö.
Andaç-N. Uğurlu, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2005.

________, Lozan Günlüğü, Çev. Mustafa Kadri Orağlı, Multilingual
Yay. İstanbul, 2001.

Jaeschke, Gotthard, Kurtuluş Savaşı İle İlgili İngiliz Belgeleri, TTK
Yayınlar, Ankara, 2011.

İnan, Arı, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehir-İzmit
Konuşmaları, TTK Yayınları, Ankara, 1996.

İnönü, İsmet, “İstiklal Savaşı ve Lozan”, Belleten, Ocak 1974, C
XXXVIII, S 149. s.1-30.

________, Defterler 1919-1973, Haz. Ahmet Demirel, Yapı Kredi
Yayınları, İstanbul, 2017.

________, Hatıralar, Yay. Haz., Sabahattin Selek, Bilgi Yayınevi,
Ankara, 2009.

________, İstiklal Savaşı ve Lozan, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara,
1999.

Jeffery, Keith -Alan Sharp, “Lord Curzon and the Use of Secret Intelligence at the Lausanne Conference: 1922-1923”, Turkish Yearbook of International Relations, 1993, C 23, s.79-87.

Karabekir, Kazım, Paşaların Kavgası, Yay. Haz. Faruk Özerengin, Emre
Yayınları, 2005.

[eyuphuseyin]

Karacan, Ali Naci, Lozan Konferansı ve İsmet Paşa, Bilgi Yayınevi,
Ankara, 1983.

________, Lozan, Nokta Kitap, İstanbul, 2012.

Kocatürk, Utkan, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi,
TTK, Ankara, 2000.

Kutay, Cemal, Lozan’da İsmet Paşa’yı Kimler Öldürecekti?, İklim Ya-
yıncılık, İstanbul, 2004.

Lozan Barış Konferansı Tutanaklar Belgeler, Takım 1, C 1, Kitap 1, (Çev.)
Seha L. Meray, Ankara Üniversitesi SBF Yayınları, No. 291, Ankara, 1969.

Mango, Andrew, Atatürk, John Murray, London, 1999.

Meray, Seha L.- Osman Olcay, Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküş
Belgeleri, SBF Yayınları, Ankara, 1977.

Nicolson, Harold, Curzon: The Last Phase 1919-1925, A Study in
Post-War Diplomacy, Boston and New York, 1934.

Nur, Rıza - Joseph C. Grew, Lozan Barış Konferansı’nın Perde Arkası,
1922-1923, (Haz.) Ö. Andaç Uğurlu, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2007.

Nur, Rıza, Hayat ve Hatıratım II, (Yay. Haz.), Abdurrahman Dilipak,
İşaret Yayınları, İstanbul, 1992.

________, Lozan Hatıraları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2008.

Okyar, Fethi, Üç Devirde Bir Adam, (Yay. Haz.) Cemal Kutay, Tercü-
man Yayınları, İstanbul, 1980.

Orbay, Rauf, Siyasi Hatıralar, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2009.

Öymen, Onur, Silahsız Savaş, Bir Mücadele Sanatı Olarak Diplomasi,
Remzi Kitabevi, İstanbul, 2003, s.369.

Price, Crawfurd, “New Turks for Old”, The Christian Science Monitor,
February 23, 1923.

Ronaldshay, Earl of, The Life of Lord Curzon, London, E. Benn Ltd. 1928. Selek, Sabahattin, Anadolu İhtilali C 2, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2010. Smith, Michael Llewellyn, “Venizelos’ Diplomacy, 1910-1923: From
Balkan Alliance to Greek-Turkish Settlement”, Paschalis M. Kitromilides


Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Bahar 2019, Sayı 99, 95-140

(Edt.), Elefterios Venizelos, The Trials of Statesmanship, Edinburgh Uni- versity Press, Edinburgh, 2006, ss.134-193.

Sonyel, Salahi R., “Lozan’da Türk Diplomasisi”, Belleten, Ocak 1974, C
XXXVIII, S 149, s. 41-115.

________, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika II, Türk Tarih Kuru-
mu, Ankara, 1991.

Soysal, İsmail, Tarihçeleri ve Açıklamaları İle Türkiye’nin Siyasal
Antlaşmaları, C I, TTK, Ankara, 2000.

Şemsutdinoz, A.- Y.A. Bagirov, Bir Karagün Dostluğu, Kurtuluş Sa- vaşı Yıllarında Türkiye- Sovyetler Birliği İlişkileri, (Çev. A. Hasanoğlu), Bilim Yayınları, No: 45, İstanbul, 1979.

Şimşir, Bilal N., Lozan Telgrafları I, (1922-1923), TTK Yayınları, An-
kara, 1990.

________, Lozan Günlüğü, Lozan Barış Konferansı ve Barış Antlaş-
ması Sürecinin Belgesel Kronolojisi, 1922-1923, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2012.

Tağmat, Çağla D., “Lozan Barış Konferansı’na Yunanistan Tarafından Bakış: Venizelos’un Dünyasında Lozan”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştır- maları Dergisi, XIV/29, (Güz 2014), ss.141-173.

Tengirşenk, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, T.C. Kültür Bakanlığı Ya-
yınları, Ankara, 1981.

Toprak, Zafer, “Sayısallaşma ya da Cumhuriyet’in Rasyonelleşmesi”, Uluslararası Atatürk ve Çağdaş Toplum Sempozyumu, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2002, s.244-259.

Toynbee, Arnold J. - Kenneth Kirkwood, Turkey, New York, 1927.

Turan, Şerafettin, İsmet İnönü, Yaşamı, Dönemi ve Kişiliği, Kültür Ba-
kanlığı yayınları, Ankara, 2000.

Türkgeldi, Ali Fuat, Mondros ve Mudanya Mütarekeleri Tarihi, An-
kara, 1948.

Uzun, Hakan, “Sakarya Muharebesi Sonrasında Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Batı’daki Diplomatik Çalışmaları”, 90. Yıldönümünde Sakarya Zaferi ve Haymana, Haz. Hakan Uzun-Necdet Aysal, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2012, s.295-332.

[eyuphuseyin]

____________, “Türk Heyeti’nin Lozan’a Gidişi ve Lozan Konferans’ı Öncesinde Avrupa’daki faaliyetleri (5 Kasım 1922-20 Kasım 1922)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 53, (Lozan Antlaşması Özel Sayısı), 2013, s.329-350.

Yavuz, Bige, Kurtuluş Savaşı Döneminde Türk-Fransız İlişkileri,
Fransız Arşiv Belgeleri Açısından, 1919-1922, TTK, Ankara, 1994.

Walder, David, Çanakkale Olayı, (Çev. M. Ali Kayabal), Milliyet Yay.,
İstanbul, 1970.

Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Bahar 2019, Sayı 99, 95-140