GİRİTİN DİLİ
Prof.Dr.Hakkı BİLGEHAN
Girit’e insan yerleşmesinin milattan beş bin yıl kadar önce olduğu sanılmaktadır.Bu insanların önemli bir kısmının Anadolu’dan bir kısmının da Kuzey Afrika’dan,Mısırdan göç edenler olduğu kabul edilmektedir.Yunan’ların Girit’e yerleşmelerinin ise İsa’dan 1450 yıl önce Makedonya’dan gelen Yunanca konuşan Akaların ve sonra Doraların ve Yunan adalarındaki insanların göç etmeleri suretiyle olduğu bilinmektedir.İlk Giritlilerin kendilerine mahsus dillerinin olduğu ve zamanla bu dilin Yunancanın baskısı altında kalarak yapı bakımından bu dile uyum sağlamış olduğu ve yıllar sonra uğradığı değişikliklerle Yunancanın bir diyalekti haline geldiği anlaşılmaktadır(Dor diyalekti).Konunun araştırılması derinleştikçe tarihte Girit Dilinin Yunancadan ayrı bir dil olduğu kanısı kesinlik kazanmaktadır.
Yukarıda da anlatıldığı gibi Girit’e insan yerleşmesi Yunanlıların adaya gelmelerinden çok önce olmuştur.Bu insanların kendilerine özgü bir dillerinin olması doğaldır.Yani eski Giritlice kesinlikle Yunancanın bir diyalekti (lehçesi) değildir.Diyalekt veya lehçe denildiği zaman dil uzmanları ‘’bir ana dilden ayrılmış ses,şekil ve kelimeleri bakımından ana dile göre farklılıklar gösteren konuşma dilleri’’olarak tanımlanır.Bazı dilciler bu kadar farklılaşmış bir dilin bir lehçe değil artık ayrı bir dil kabul edilmesi gerektiği kanısındadırlar.Türkçe ile Çuvaşçada olduğu gibi.Yunan’lar ile sıkı ilişkiye girmeden önceki Girit halkının kendilerine özgü farklı bir dillerinin bulunduğu yazıtlarda bu dil ile yazılmış yazılardan da anlaşılmaktadır.Eski Girit dilinin Yunancadan farklılaşarak oluşmadığı kesindir.Çünkü o dilin konuşulduğu tarihlerde Yunan’lar Girit’te yoktular.
Son zamanlarda elime Girit dili hakkında yazılmış değerli bir kitap geçti.Bu kitabın yazarı bir Yunan Giritli olan Nikos T.ĞAREFALAKİS,yavaş yavaş kaybolmakta olan Girit Diline ait sözcükleri toplamaya 1950 yıllarında Doğu Girit’in Siteia bölgesindeki köylerde başlamış ve yirmi beş yılı aşkın bir süre yaptığı çalışmalar sonucunda onları derleyerek bu muhteşem kitabı ortaya koymuştur.Leksiko,idiomatismon kritikis dialektu (periohis steias)adlı kitabı okuduğumda ilk bakışta atalarımın konuştuğu bu dili ayan beyan karşımda görünce çok heyecanlandım.Kısa bir incelemeden sonra onu dilimize çevirmeye karar verdim.Beni en çok cezbeden tarafı sözcüklerinin önemli bir kısmının anne ve babamın konuştuğu ve benim de onlardan öğrendiğim sözcükler olması idi .Girit’e gittiğim zaman ilk gözlemimde bu dilin artık bazı köyler dışında konuşulmadığını ve onun artık yok olmakta olduğunu görmek beni çok etkilemişti.Yunan idaresi daha Girit’e özerklik tanınmadan çok önce 1830’lardan itibaren Girit’e gönderdiği öğretmenler ve papazlar da Giritlilerin dilini Yunancalaştırmaya başlamıştır.Bu gün ise Yunanlılar,katı bir milliyetçilikle eski Girit dilindeki sözcükleri Standart Yunanca sözcüklerden hemen tamamen silmişlerdir.Nitekim yaklaşık 7.000 sözcükten oluşan yukarıda adı geçen kitaptaki sözcüklerin yüzde doksandan fazlasının standart Yunanca sözcüklerinde bulunmadığını bizzat tespit ettim.Yani Yunan’lar bu sözcükleri kendi dillerinden saymamışlar ve onları tasfiye cihetine gitmişlerdir.Bu da bize Yunancadan ayrı bir ESKİ GİRİT dilinin bulunduğunun bir delilidir.Yine Knosos sarayının bir labirentinde bulunmuş olan bazı tabletlerin üzerindeki yazıların Yunan alfabesine benzemeyen bir lineer B yazısı ile yazılmış olduğu görülmektedir.
Analaşılan odur ki Yunan’ların İsa’dan önceki 1450’li yıllarda Girit’e yoğun olarak yerleşmeleri ile o zamana kadar adada konuşulmakta olan daha basit yapılı Girit dili Yunanca ile karışmış ve bu dilin etkisi altında kalarak cümle yapısı ve gramer bakımından Yunancalaşmaya yönelmiştir.Ayrıca İsa’dan önce başlayan ve Türklerin hakimiyetine kadar devam eden süreçte Girit adasına çeşitli etnik kökenli yerleşimler olmuştur.Girit’in ilk sakinlerinden sonra Dorlar,Elenler gerek işgal ettiklerinde ve gerekse endülüsten ayrılmak zorunda bırakılan Araplar,Cenevizliler,Venedikliler ve Türk egemenliği altında iken adada çıkan isyanları bastırmak için adanın egemenliğinin Mısır valisi Mehmet Ali Paşaya bırakıldığı dönemde gelip yerleşen Mısırlılar (1821-1860),yabancı işçiler olarak Trablusgarp ve Bingazi’den gelip yerleşmiş olan Afrikalı Halihutiler (1878)adada oldukça karışık bir etnik toplum meydana getirmiştir.Bu dönemlerde Girit’in konuşma diline Arapçadan,Ceneviz ve Venediklilerden fakat daha çok sayıda da Türkçeden çok sözcük girmiştir.Daha önce yaptığım çalışmalar ve özellikle yukarıda adını verdiğim kitabın tercümesini yaptığımda Girit diline girmiş olan Türkçe sözcüklerin sayısının oldukça fazla olduğunu saptadım.Elimdeki listede bu sayı 700 civarındadır.Girit’in 1913 yılında tamamen Yunanistan’a ilhak edilmesi ile ve özellikle Yunanistan’da dimotiki glosa dedikleri halk şivesinin 1976 da resmi dil olarak kabul edilmesi ile tüm Yunanistan’da olduğu gibi Girit’te de okullarda bu dilin okutulması,Yunancanın hakiki Giritlice sözcükleri dahil tüm yabancı sözcüklerden arındırılması çabaları sonucunda Girit’te atalarımızın konuştukları Girit dili hemen tamamen tasfiye edilmiştir.Son zamanlarda Girit’e gidenler artık Girit dilini ancak bazı izole köyler haricinde konuşulmadığını görürler.Bu gözlemim 1997 yılına ait olup bu gün belki o da kalmamış ya da çok azalmıştır.
EGE ÜNİVERSİTESİ 7.ci DEKANI
Prof.Dr.Hakkı BİLGEHAN
Her Yönü ile GİRİT Kitabından ALINTIDIR.
