ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİNDE MODERN DEVLET PRATİKLERİ VE DÖNÜŞEN KİMLİKLER Pınar Şenışık

[eyuphuseyin]

Öte yandan iskân edildikleri evlerden memnun olmayan ve başka bir eve nakillerini isteyen mübadiller de vardı. Ayvalık’ta iskân edilmiş olan Girit göçmenlerinden Hüsnü Efendi, birinci sınıf emlak sahiplerinden olduğunu fakat eşdeğeri olan bir evde iskân edilmediğinden şikâyet ediyordu. Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti’ne bir şikâyet telgrafını bu amaçla göndermişti. Yapılan incelemede sonucunda, Hüsnü Bey’in Ali Bey nahiyesinde mükemmel bir hanede iskân edildiği ve Ayvalık’a naklini talep etmesi üzerine de kendisine sahilde kâgir ve muntazam beş odalı bir ev verildiği, fakat Hüsnü Bey’in bunu beğenmeyerek sekiz-on odalı bir ev talebinde bulunduğu ortaya çıkmıştı. Karesi Mıntıka Müdürlüğü buna, herkesin arzusuna göre ev bulma imkânı olmadığını ve kimseye keyfine göre ev verilemeyeceğini, Hüsnü Bey’in de evsiz olmadığını, aksine Ali Bey nahiyesinde beş odalı bir evde iskân edilmiş olduğu şeklinde cevap verdi.87
mübadiller, sahip oldukları mesleklere uygun yerlere yerleştirilmediklerinden şikayet ediyorlardı ve bu nedenle kendileri için en uygun olabileceğini düşündükleri bölgelere göç etmeyi istiyorlardı. Söke kazasının Akköy nahiyesinde iskân edilmiş olan on sekiz kişiden oluşan Giritli mübadiller, mesleklerinin balıkçılık olduğunu ve çiftçilikten anlamadıklarını ve bu nedenle de üretici durumuna geçemediklerini (müstahsil vaziyete) ifade ediyorlardı. Aralarından bir kişinin daha önce Antalya’da iskân edilme talebinin kabul edildiğini emsal göstererek kendilerine de Ödemiş kazasına nakl edilmelerine izin verilmesini talep ediyorlardı.88
Misafirhanede ikamet edildiklerinden dolayı iskân edilmeyen Giritli mübadiller ise akrabalarının yanlarına gitmek arzuluyorlardı. Örneğin, Girit’ten Erdek’e geçerek oradaki bir misafirhanede ikâmet eden Hüseyin ve Hasan Bey, henüz iskân edilmemiş olduklarına vurgu yaparak, Söke’ye yerleştirilmiş olan akrabalarının yanına gitmelerine izin verilmesi amacıyla İzmir İskân
Komisyonu’na başvuruda bulundular.89
Bazı mübadiller, geçici olarak gittikleri yerlerde kalmak istiyorlardı. Bu nedenle de nüfus kayıtlarının yerleşmiş oldukları yerde yapılmasına dair dilekçeler veriyorlardı. Örneğin, Kandiye mübadillerinden olan Çelbaki oğlu Hasan, Girit’ten Bodrum’a, oradan da İzmir’e gitmişti. İzmir’de garsonluk yapan bu bekâr adam, iskân ve yardım talebinde bulunmamak şartıyla nüfus kaydının İzmir’de yapılması talebinde bulundu. İzmir Valisi’nden Dâhiliye Vekâleti’ne gönderilen yazıya göre, Çelbaki oğlu Hasan’dan taahhüt senedi alınmak suretiyle İzmir nüfusuna kaydedilmesi için izin istenildi.90 Yine başka bir örnekte, geçimini İzmir’de sahil sıhhıye merkezinde saymanlık yaparak sağlayan Girit
mübadillerinden Ali Ulvi Efendi, daha önce yerleştirildiği yer olan Erdek’le olan ilişkisinin kesilerek tefvizen İzmir’de mal istiyordu.91
Giritli mübadillerin Türkiye Cumhuriyeti’ne bağlılıklarını ve

teşekkürlerini bildiren birçok imzayı içeren toplu dilekçe yazdıkları

görülmektedir. Mudanya’da bulunan Girit Kandiye mübadilleri 5 Ekim 1924 tarihinde Mudanya kaymakamlığına gönderdikleri yazıda, “üç yüz seneyi karîb bir zamandan beri salâhperest olarak zâlim ve hûnhâr Yunanistan’a karşı müdâfaa-i vatan uğrunda” hayatlarını kaybetmekten çekinmediklerini ve Türkiye’ye geldikleri andan itibaren “Büyük Türkiye Cumhuriyeti ve makam-ı emriniz ve komisyon müdüriyeti tarafından” her türlü ihtiyaçlarının karşılandığını ve tek arzularının vatanın saadeti ve yerli vatandaşlarla birlikte yaşayıp, iyi geçinmekten (te’mîn-i muâşeret) ibaret olduğunu ifade etmişlerdi.92
Arşiv belgeleri incelendiğinde, göçmenlerin iskânı ve yer değişikliği talepleri hususunda merkez hükümet ile yerel otoriteler arasında her zaman bir görüş birliğinin olmadığı anlaşılmaktadır. Ellinor Morrack’ın ifade ettiği gibi, bu bağlamda devlet monolitik bir yapı değildir.93 Devlet mübadillerin nüfus
hareketlerini sürekli denetim altında tutmaya çalışmıştır. Farklı vilayetlerdeki valilerin ve yerel idarelerin yer değişikliği talebinde bulunan mübadiller hakkında tahkikat yaptıkları ve bunun neticesinde mübadiller ve talepleri hakkında bilgi vermek üzere Mübadele İmar ve İskân Vekâleti’ne raporlar yazdıkları; bu vekâletin lağv edilmesinden sonra ise Dâhiliye Vekâleti’ne raporlar gönderdikleri anlaşılmaktadır. Yapılan bu tahkikatlar neticesinde ilgili yasal düzenlemeler yoluyla, mübadillerin iskân hakkından feragat etmeleri, taahhüt senedi vermeleri, gitmek istedikleri yerde akrabalarının olması gibi koşulları sağladıkları sürece yer değişikliği talepleri genellikle olumlu karşılanmıştır. Yer değişikliği talepleri konusunda son karar Dâhiliye Vekâleti’nindi. Mübadillerin terk etmek istedikleri ve gitmek istedikleri bölgelerin nüfus oranları da yerel yönetimler ve merkezi hükümet tarafından dikkate alınmıştır. Yerel idareler veya merkezi hükümetçe keyfi olarak değerlendirilen talepler şüpheyle karşılanmış ve bu tür taleplere olumsuz yanıt verilmiştir.



83 Mübadeleye tabi ahaliye verilecek emval-i gayrimenkul hakkında kanun (No. 488). Bkz. İskân
Tarihçesi, s. 39-41.
84 CA 272 00 12 62-6 18.1.1925.
85 CA 272 00 11 83-12 7.5 1924.
86 CA 272 00 11 96-36 12.10.1924.
87 CA 272 00 11 93-22 13.9 1924.
88 CA 272 00 12 105-5 20.11.1926.
89 CA 272 00 11 99-9 12.12 1924.
90 CA 272 00 12 96-12 28.6.1926.

91 CA 272 00 12 128-15 18.6.1926.
92 CA 272 00 11 97-27 18.10.1924.
93 Morack: “Refugees, Locals and ‘the’ State: Property compensation in the Province of İzmir Following the Greco-Turkish Population Exchange of 1923”.

[eyuphuseyin]

Sonuç

Devletin nüfus hareketliliğini kontrol etmesi ve iskân süreçlerini kontrol altında tutması, yalnızca Türkiye Cumhuriyeti’ne özgü bir pratik değildir. Göçleri sınırlandırmak ve düzenlemek, modern devletin yönetim zihniyetinin en önemli unsurlarından biridir. Bu makalede incelenen dönemde ulus-devlet inşa süreçleri etnik ve ulusal kimliklerin sınırlarının katı bir biçimde çizildiği dönemler olmuştur. Bu açıdan bakıldığında, nüfus mübadelesi ve göçmenlerin hem Yunanistan’da ve hem de Türkiye’de homojen ulus-devlet inşasında ve milli ideolojinin kurgulanmasında önemli işlevler gördüğü öne sürülmüştür.
Anadolu’dan Yunanistan’a giden göçmenler, “Yunanlılığın ve Yunan trajedisinin” kanıtı oldukları gibi aynı zamanda “Türklerin zorbalığının” da önemli bir kanıtı olarak gösterildiler.94 Türkiye’de ise Yunanistan’dan ve Balkanlar’ın diğer bölgelerinden gelen Müslüman göçmenler, doğrusal bir resmi tarih söyleminin içine yerleştirilerek Anadolu’nun homojenleşmesindeki ana unsurlardan biri olarak görülmüşlerdir.

Bu tür teleolojik tarihyazımı 1990’lı yıllardan itibaren itibarını kaybetmiştir. Bilindiği gibi, son yıllarda milliyetçilik üzerine yapılan çalışmalar, önemli değişikliklere uğradı. Bu makalede iddia edildiği üzere, son derece karmaşık iç ve dış koşulların etkileşimi sonucu gerçekleşen nüfus mübadelesi çok boyutlu bir tarihsel gerçekliktir ve bu nedenle yalnızca etnik ve dini kimlik meselesi boyutuyla ve geleneksel teleolojik yaklaşımlarla ele alınabilecek bir mesele değildir. 20. yüzyılın başında Anadolu ve Balkanlar milliyetçi, ekonomik ve ideolojik mücadelelerin ve çatışmaların yaşandığı, mevcut ilişkiler ağının altüst olduğu gelişmelere tanık olmuştu. Ancak, yaşanan tüm bu altüst oluşlar ve dönüşümler doğrusal bir tarih anlayışı içinde ele alınmamalıdır. Bu makale, bu dönüşümlerin ve bunlarla birlikte gerçekleşen göç hareketlerinin 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başında imparatorluklardan ulus-devletlere geçiş sürecinde Anadolu ve Balkanlar’da ortaya çıkan siyasi, sosyo-ekonomik ve kültürel değişimler çerçevesinde ele alınması gerektiğini iddia etmektedir.
Bu makalede ele alınan 1923 Türk-Yunan nüfus mübadelesinin yarattığı değişim ve dönüşüm yalnızca Türkiye ve Yunanistan için değil bu coğrafyanın tamamı için son derece önemli ve tartışmalı bir konudur. Ancak burada değişim ve dönüşümden söz ederken bir “anomali” ya da “çöküş”ten (decadence) söz edilmediğinin altını çizmek gerekir. Değişim ve dönüşümler doğrusal tarihsel süreçler değildir. Aksine değişim ve dönüşüm süreçleri çok dinamik süreçlerdir. Bu çalışma, nüfus mübadelesini ele alarak, erken Cumhuriyet döneminde ne tür yaşamların mümkün olduğunu, değişen koşullarda insanların hayatlarını nasıl yeniden kurduklarını ve her defasında kimliklerini yeniden nasıl ürettiklerini, kurguladıklarını ve kimlikler arasında düşündüğümüz kadar keskin çizgiler olmadığını göstermeye çalışmıştır.

94 Anagnostopulu: “Göçmen Yerleşiminin Toplumsal ve Kültürel Etkileri”, s. 77.

[eyuphuseyin]

Kaynakça


Arşiv Belgeleri Cumhuriyet Arşivi (CA)


Resmi Yayınlar TBMM Zabıt Ceridesi


Kitap ve Makaleler

Adıyeke, Ayşe Nükhet, Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı (1896-1908)

(Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2000).

Akın, Yiğit, “Reconsidering State, Party, and Society in Early Republican Turkey: Politics of Petitioning”, International Journal of Middle East Studies, 39 (2007), s. 435-457.
Aktar, Ayhan, “Homogenising the Nation, Turkifying the Economy”, Renée

Hirschon (der.), Crossing the Aegean: An Appraisal of the 1923

Compulsory Population Exchange between Greece and Turkey içinde (New York and Oxford: Berghahn Books, 2003), s. 79-96.
——— “‘Turkification’ Policies in the Early Republican Era”, Catharina Dufft (der.), Turkish Literature and Cultural Memory: “Muliticulturalism” as a Literary Theme after 1980 içinde (Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2009), s. 29-62.


Aktar, Ayhan, Demirözü, Damla, “Yunan Tarihyazımında Mübadele ve Göç”,

Kebikeç, No. 22, 2006, s. 85-98
Alpan, Aytek Soner, “But the Memory Remains: History, Memoryand the 1923 Greco-Turkish Population Exchange”, The Historical Review/La Revue Historique, Vol. 9 (2012), s. 199-232.
Anagnostopulu, Athanasia, “Göçmen Yerleşiminin Toplumsal ve Kültürel Etkileri”, Müfide Pekin (der.), Yeniden Kurulan Yaşamlar: 1923 Türk- Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi içinde (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005), s.75-81.
Anderson, Benedict, Imagined Communities (Londra: Verso 1991).

Arı, Kemal, Büyük Mübadele: Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925) (İstanbul:

Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003).

Bali, Rıfat, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri: Bir Türkleştirme Serüveni,

1923-1945 (İstanbul: İletişim Yayınları, 2001).

Balta, Evangelia, Alpan, Aytek Soner, “Küçük Asya Felaketi’nden Sonra Serez’de Mülteci İskânı”, Toplumsal Tarih, No. 239 (Kasım 2013), s. 20- 33.
Bayar, Yeşim, “In Pursuit of Homogeneity: the Lausanne Conference, Minorities and the Turkish Nation”, Nationalities Papers, Vol. 42, No. 1 (2014), s. 108-125.
Ben-Basat, Yuval, Petitioning the Sultan: Politics and Justice in Late Ottoman

Palestine (London, New York: I.B.Tauris, 2013).

Berber, Engin, Rumeli’den İzmir’e Yitik Yaşamların İzinde (İzmir: İzmir Büyük

Şehir Belediyesi Kültür Yayını, 2002).
Bhabha, Homi K. (der.), Nation and Narration (London, New York: Routledge,

1990).

Clark, Bruce, Twice a Stranger: The Mass Expulsions that Forged Modern

Greece and Turkey (Cambridge, Mass: Harvard University Press, 2006).

Çağaptay, Soner, Islam, Secularism, and Nationalism in Modern Turkey: Who is a

Turk? (London and New York: Routledge, 2006).


“Kemalist Dönemde Göç ve İskân Politikaları: Türk Kimliği Üzerine Bir Çalışma”, Toplum ve Bilim, No. 93 (Yaz 2002), s. 218-241.

Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat: Eski ve Yeni Harflerle

(Ankara: Aydın Kitabevi, 1993).

Dündar, Fuat, Modern Türkiye’nin Şifresi (İstanbul: İletişim Yayınları, 2008).

Fahmy, Khaled, All the Pasha’s Men: Mehmed Ali, His Army and the Making of

Modern Egypt (Cambridge: Cambridge University Press 1997).

Foucault, Michel, Discipline and Punish: The Birth of the Prison (çev. Alan

Sheridan) (New York: Vintage Books, 1979).

Giddens, Anthony, The Nation-State and Violence (Oxford: Polity Press, 1987).

Gingeras, Ryan, Sorrowful Shores: Violence, Ethnicity, and the End of the

Ottoman Empire, 1912-1923 (Oxford: Oxford University Press, 2009). Gökalp, Ziya, Türkçülüğün Esasları (İstanbul: Kum Saati Yayınları, 2001). Gündoğan, Nilay Özok, “A ‘Peripheral’ Approach to the 1908 Revolution in the
Ottoman Empire: Land Disputes in Peasant Petitions in Post- Revolutionary Diyarbekir”, Joost Jongerden and Jelle Verheij (der.), Social Relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915 içinde (Leiden: Brill, 2012), s. 179-215.
Gürboğa, Nurşen, “1923 Nüfus Mübadelesi ve Mübadil Romanlara Yönelik İskân ve Denetim Politikaları”, Toplumsal Tarih, No. 263 (Kasım 2015), s. 36- 43.
Herzfeld, Michael, A Place in History: Social and Monumental Time in a Cretan

Town (Priceton, NJ: Princeton University Press, 1991).
——— Cultural Intimacy: Social Poetics in the Nation-State (New York and

London: Routledge, 2005).

Herzog, Christoph, “Migration and the State: On Ottoman Regulations Concerning Migration since the Age of Mahmud II”, U. Freitag, M. Fuhrman, N. Lafi ve F. Riedler (der.), The City in the Ottoman Empire: Migration and the Making of Urban Modernity içinde (London and New York: Routledge, 2011), s.160-176.


Hirschon, Renée, Heirs of Greek Catastrophe: The Social Life of Asia Minor Refugees in Piraeus (New York: Berghahn Books, 1998).

Iğsız, Aslı, “Documenting the Past and Publicizing Personal Stories: Sensescapes and the 1923 Greco-Turkish Population Exchange in Contemporary Turkey”, Journal of Modern Greek Studies, No. 26 (2008), s. 451-487.
——— “Polypony and Geographic Kinship in Anatolia: Framing the Greek Turkish Population Exchange”, Esra Özyürek (der.), The Politics of Public Memory in Turkey içinde (Syracuse, New York: Syracuse University Press, 2007), s. 162-190.
İnce, Başak, Citizenship and Identity in Turkey: From Atatürk’s Republic to the

Present Day (London: I.B.Tauris, 2012).

İpek, Nedim, Mübadele ve Samsun (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000). İskân Tarihçesi (İstanbul: Hamit Matbaası, 1932).
Karakasidou, Anastasia N., Buğday Tarlaları Kan Tepeleri: Yunan
Makedonyası’nda Millet Olma Aşamasına Geçiş Süreçleri, 1870-1990 (çev. Nurettin ElHüseyni) (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010).
Karal, Enver Ziya, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi (İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı,

1966).

Keyder, Çağlar, “The Consequences of the Exchange of Populations for Turkey”, Renée Hirschon (der.), Crossing the Aegean: An Appraisal of the 1923 Compulsory Population Exchange between Greece and Turkey içinde (New York and Oxford: Berghahn Books, 2003), s. 39-52.
Kırlı, Biray, “From Ottoman Empire to Turkish Nation-State: Reconfiguring Spaces and Geo-Bodies” (New York: Yayınlanmamış Doktora Tezi, Binghamton University, 2002).
Kostopoulou, Elektra, “The Art of Being Replaced: The Last of the Cretan Muslims Between the Empire and the Nation-State”, Jorgen Nielsen (der.), Religion, Ethnicity and Contested Nationhood in the Former Ottoman Space içinde (Leiden: Brill, 2012), s. 129-146.


Koufopoulou, Sophia, “Muslim Cretans in Turkey: The Reformulation of Ethnic Identity in an Aegean Community”, Renée Hirschon (der.), Crossing the Aegean: An Appraisal of the 1923 Compulsory Population Exchange between Greece and Turkey içinde (New York and Oxford: Berghahn Books, 2003), s. 209-220.
Köker, Tolga, “Lessons in Refugeehood: The Experience of Forced Migrants in Turkey”, içinde Renée Hirschon (der.), Crossing the Aegean: An Appraisal of the 1923 Compulsory Population Exchange between Greece and Turkey içinde (New York and Oxford: Berghahn Books, 2003), s. 193-208.
Mills, Amy, Hafızanın Sokakları: İstanbul’da Peyzaj, Hoşgörü ve Ulusal Kimlik

(çev. Cem Soydemir) (İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2014).

Morack, Ellinor, “Refugees, Locals and ‘the’ State: Property compensation in the Province of İzmir Following the Greco-Turkish Population Exchange of 1923”, Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association, Vol. 2, No. 1 (Bahar 2015), s. 147-166.
Murphey, Rhoads, “Continuity and Discontinuity in Ottoman Administrative Theory and Practice during the Late Seventeenth Century”, Poetics Today, Vol. 1, No. 4 (1993), s. 419-443.
Özbek, Nadir, “Policing the Countryside: Gendarmes of the Late 19th Century Ottoman Empire (1876-1908)”, International Journal of Middle Eastern Studies, No. 40, 2008, s. 47-67.
Özsoy, İskender, İki Vatan Yorgunları: Mübadele Acısını Yaşayanlar Anlatıyor

(İstanbul: Bağlam Yayınları, 2003).

Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm (İstanbul: İletişim

Yayınları, 2001).

Pekin, Müfide (der.), Yeniden Kurulan Yaşamlar: 1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi içinde (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005).
——— (der.), Mübadil Kentler (İstanbul: Lozan Mübadilleri Vakfı, 2012).


——— “Twisted Memories of a Lost Homeland: The Turkish Cretan Community of Turkey”, http://www.mubadele.org/ingilizce/en_mu ... mories.htm
Pentzopoulos, Dimitri, The Balkan Exchange of Minorities and its Impact upon

Greece (Paris: Mouton & Co., 1962).

Petropoulos, John A., “The Compulsory Exchange of Populations: Greek-Turkish Peace-making, 1922-1930”, Byzantine and Modern Greek Studies, Vol. 2 (1976), s. 135-160.
Şenışık, Pınar, The Transformation of Ottoman Crete: Revolts, Politics and Identity in the Late Nineteenth Century (London, New York: I.B. Tauris, 2011).
Tansuğ, Feryal, “Memory and Migration: The Turkish Experience of the

Compulsory Population Exchange”, Deltio, No. 17 (2012), s. 195-215.

Turna, Nalan, 19. y.y’den 20. y.y’ye Osmanlı Topraklarında Seyahat, Göç ve

Asayiş Belgeleri: Mürur Tezkereleri (İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2013).
Ülker, Erol, “Assimilation of the Muslim Communities in the First Decade of the Turkish Republic (1923-1934)”, European Journal of Turkish Studies, https://ejts.revues.org/2123.
Vardağlı, E. Tutku, “Birinci Kuşak Mübadillerin Siyasal Katılım Stratejileri

Üzerine Bir Deneme”, Toplumsal Tarih, No. 190 (Ekim 2009), s. 84-89.

Yalçın, Kemal, Emanet Çeyiz: Mübadele İnsanları (İstanbul: Birzamanlar

Yayıncılık, 2011).

Yıldırım, Onur, Diplomasi ve Göç: Türk-Yunan Mübadelesinin Öteki Yüzü

(İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006).
“The 1923 Population Exchange, Refugees and National Historiographies

in Greece and Turkey”, East European Quarterly, 40, No. 1 (Mart 2006), s. 45-70.
Yıldız, Ahmet, Ne Mutlu Türküm Diyebilene: Türk Ulusal Kimliğinin Etno-

Seküler Sınırları (İstanbul: İletişim Yayınları, 2001).


Yılmaz, Elif, “Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve Ayvalık”, (İstanbul:

Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2006).

Yorulmaz, Ahmet, Savaşın Çocukları (İstanbul: Bilge Yayınları, 1997).