GİRİT MUHACİRLERİNİN TİRE KAZASINDA İSKÂNI (1898-1908)

[eyuphuseyin]

BELGE 6.png (10.71 KiB) 1892 kere görüntülendi

1899 yılı Mart ayında Tire’ye gelen toplam muhacir içerisinde 238 hanede 1.013 nüfus Girit muhaciri, 2 hanede 2 nüfus Romanya muhaciri ve 7 hanede 29 nüfus Bosna, Bulgaristan ve Şarkî Rumeli muhaciri bu- lunmaktadır. Zamanla muhacirler içerisinde başka yerlere gidenler olmuştur. Örneğin Girit muhacirlerin- den 115 hanede 530 nüfus iskân olunmak üzere İzmir’e gitmiştir. En son 123 hanede 483 nüfus Girit mu- haciri Tire’de kalmıştır. Diğer kalan muhacirler de hesaplandığında 1906 yılında Tire’de bulunan muhacir 534 kişidir. Muhacirlerin iskân işlemlerinin hâlâ devam ettiği de Teftiş Heyeti tarafın- dan bildirilmiştir.52


47 BOA., DH. MHC., Dosya No: 21, Gömlek No: 51, 2 Teşrinievvel 1315/14 Ekim 1899; BOA., Y. PRK. MYD., Dosya No: 22, Gömlek No: 55, 2 Teşrinievvel 1315/14 Ekim 1899; Tuncay Ercan Sepetçioğlu, Girit’ten Anadolu’ya Gelen Göçmen Bir Topluluğun Etnotarihsel Analizi: Davutlar Örneği, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2011, s. 128.
48 Toplamada hata yapılmıştır. Tarafımızca yapılan kontrol sonucu elde edilen rakam verilmiştir.
49 Normalde belgede 1.969 olarak görülen bu rakam, misaferette kalanların 2.275 kişi olarak doğru hesaplanması ile 1.968 olarak değişmiştir. Bundan sonraki veriler de bu şekilde yer alacaktır.

50 BOA., DH. MHC., Dosya No: 21, Gömlek No: 51, 7 Teşrinievvel 1315/19 Ekim 1899.
51 BOA., DH. MHC., Dosya No: 70, Gömlek No: 8, Lef: 11-1, 2 Eylül 1322/ 15 Eylül 1906.

[eyuphuseyin]

RESİM 1.png (280.55 KiB) 1892 kere görüntülendi

Resim 1: Tire/Hamidiye köyünde ilk inşa Edilen Evlerden (Tuncay Ercan Sepetçioğlu Arşivi)

Çetin’in, köy nüfus esas defteri kayıtlarından hareketle yaptığı tespite göre muhacirler, ilk önce bir süreliğine Tire merkezindeki Yahşibey, İbn-i Hatip, Mahidiye, Tekke Mazeviye, Molla Çelebi, Paşa, Hekim Çelebi, Hamidiye, Şehköy, Debağsinan, Yunusemir, Takkacizade, Camicedit, Alacamescit ve Ketenci mahalleleri ile İzmir Kasap Sofu mahallesi ve Manisa Kasaba (Turgutlu) Yenice Kavukçu mahallesinde iskân edilmişlerdir. Daha sonra 1908 yılı Nisan ayında Tire kazasının Deliktepe mevkiinde muhacirlerin iskânı için bir köy teşkil edilmiş ve bu köye “Hamidiye” ismi verilmiştir.53 25 Ocak 1909 tarihinde Tire kaymakamlığından verilen bilgiye göre, başlangıçta bu köyde Aydın ve Bayındır’da bulunan muhacirlerin iskân edilmesi planlanmış fakat muhacirlerin oraya gitmek istememeleri üzerine burası bir dönem boş kalmıştır. Bunun üzerine Tire’de hâlâ misaferette bulunan Girit muhacirlerinin çiftçi kısmından olan 40 hanenin burada iskânı sağlanmıştır. Bu iskân girişimi Aydın valisi tarafından da merkeze bildirilmiştir.54

[eyuphuseyin]

İzmir’in Ahenk gazetesinin 11 Ekim 1908 tarihli sayısında, Tire’de Girit muhaciri hanelerinin 200 lira mas- rafla inşa edildiği belirtilmiştir. Fakat eski kaymakam ile müteahhit tarafından 800 lira masraf gösterildiği, inşaat keşifnamesine uygun hareket edilmediği yönünde birkaç kişi ihbarda bulunmuştur. Bunun üzerine Tire’ye ser-mühendis mavini Konstantin Efendi gönderilmiştir. Konstantin Efendi’nin raporuna göre muha- cirhaneleri tamamı keşifnamesine uygundur. Hatta adî kerpiç yerine taş kullanılmış, duvarların genişliği de onar santim artırılmıştır. Dolayısıyla buna dair vaki olan ihbarın yalan olduğu, mühendis tarafından or- taya konulmuştur.55

Genel olarak Girit muhacirlerine; iki oda, bir mutfak, hamam, hol ile birlikte ambar, samanlık ve ahırdan müteşekkil birer hane inşa edilmesi esas kabul edilmiştir. İskânları sağlandıktan sonra ise ziraat erbabına ellişer dönüm arazi, çift öküzü ve tohumluk ile mahsul alımına kadar nüfus başına yevmiye dörder metelik
(40 para/1 kuruş) verilmesi kabul edilmiştir. Sanat erbabına da hane ile birlikte dükkânlar verilerek sa- natlarını icra etmeleri amaçlanmıştır.56

Bu belirlenen esasların iskân mahallerine göre birtakım değişikliklere uğradığı da görülmüştür. Nitekim Tire’nin Hamidiye köyüne yerleşen hane reislerine bir oda ve bir mutfaktan ibaret 1 ev ile birlikte köy önünden 6 dönüm tarla, ovadan 12 dönüm tarla, bahçeliklerden 1 evlek bahçe, kıraçtan 3 dönüm tarla ve
40 kişiye hisseli olarak 4 mera verildiği anlaşılmıştır. Araziyi işleyebilmeleri için de 2 çift öküzü, düz te- kerlekli kağnı arabası ve saban kendilerine uzun vadeyle verilmiştir.57

29 Mart 1909 tarihinde köyde yapılan ilk nüfus sayımında, 41 hanede 66 kadın ve 69 erkek olmak üzere toplam 135 kişi kaydedilmiştir. Köydeki 41 hane reisinin de Girit doğumlu olduğu tespit edilmiştir (Tam liste için bkz. Tablo 6). Bugün, 41 haneden 10 hanenin kapalı kayıt konumunda olduğu görülmüştür. Daha sonraki yıllarda başka idari birimlerden de köye iskân edilenler olmuştur. Bilinen ilk köy muhtarı ise Sivri Mollazade Hacı Ali (Akdil)’dir.58


52 BOA., DH. MHC., Dosya No: 70, Gömlek No: 8, Lef: 11-1, 2 Eylül 1322/ 15 Eylül 1906.
53 BOA., İ. HUS. Dosya No: 165, Gömlek No: 1326, 17 Nisan 1324/30 Nisan 1908; BOA., BEO., Dosya No: 3304, Gömlek No: 247743, 20 Nisan 1324/3 Mayıs 1908; Necat Çetin, “Girit Muhacirlerinin İskan Olduğu Tire Hamidiye (Turgutlu) Köyü Araştırması ve Son Osmanlı Nüfus Tahriri”, Tire’den Yansımalar Dergisi, Sayı: 4, Temmuz-Ağustos-Eylül 2017, İzmir, s. 36. (ss. 36-41)
54 BOA., DH. MKT., Dosya No: 2793, Gömlek No: 75, 10 Mart 1325/23 Mart 1909.
55 Ahenk, Sayı: 3726, 28 Eylül 1324/11 Ekim 1908.
56 Ahenk, Sayı: 1007, 24 Teşrinisani 1315/6 Aralık 1899.
57 N. Çetin, a.g.m., s. 36.
58 N. Çetin, a.g.m., s. 36.

[eyuphuseyin]

BELGE 7.png (47.06 KiB) 1890 kere görüntülendi

59 N. Çetin, a.g.m., s. 37.

[eyuphuseyin]

SONUÇ

Türkiye toprakları, Osmanlı Devleti Dönemi’nde olduğu gibi Cumhuriyet Dönemi’nde de bölgenin en fazla dikkat çeken cazibe merkezlerinden birisi olmuştur. Şüphesiz ki bu cazibenin önemli payı, dışardan gelenlerin hem devlet, hem de toplum tarafından kabulünde ortaya konulan hoşgörü yaklaşımıdır. Çeşitli nedenlerle yaşadıkları yerden ayrılmak zorunda kalanların yönünü döndüğü Anadolu ve Rumeli toprakları, toplumsal kültürde derin izler bırakmıştır. Göçler sadece toplumu zenginleştirmekle kalmamış, Cumhuriyeti de şekillendirmiştir. Karpat, bu durumu, “Türkiye göçler sayesinde kurulmuş, değişmiş ve bugün milli devlet haline gelmiştir.”60 cümlesi ile ifade etmektedir.

1898 yılında Tire’ye gelmeye başlayan Girit muhacirlerinin sayısı 1906 yılına kadar giderek artmış ve toplam 265 hanede 1.123 nüfusa ulaşmıştır. Fakat iskân işlerinin uzaması, hane ve yevmiye konusunda yaşanan sıkıntılar nedeniyle muhacirlerden bazıları bölgeden ayrılmıştır. Aydın vilayeti dâhilinde veya diğer vilayetlerde iskân edilmek ümidiyle İzmir’e hareket etmişlerdir. Bu şekilde ayrılanların sayısı 115 hanede
530 nüfus olarak tespit edilmiştir. Geride kalan muhacirlerden çiftçi olan 40 hanesi için Deliktepe mevki- inde “Hamidiye” ismiyle bir köy teşkil edilmiştir. Bu köyde 29 Mart 1909 tarihinde yapılan ilk nüfus sayı- mında, 41 hanede 66 kadın ve 69 erkek olmak üzere toplam 135 kişinin yaşadığı görülmüştür. Bugün hâlâ Girit muhaciri nesli köyde yaşamaya devam etmektedir. Hatta kültürün tanıtılması, gelecek nesillere aktarılması ve yaşatılması amacıyla “Girit’ten Tire’ye Lezzet ve Kültür Festivali” düzenlenmektedir. Festivalde Girit mutfağı ve Giritlilerin yeme-içme alışkanlıkları tanıtılmakta, yaşadıkları coğrafyayla bütünleşen ot yemekleri ve mutfak kültürü motifleri sergilenmektedir.

Tire’de hayata tutunan muhacir çocuklarının ilerde önemli görevlere geldikleri tespit edilmiştir. Nitekim Tire ilçesinde atalarının geçmişini yönelik araştırmalar yapan yerel araştırmacı İbrahim Aydın’ın tespitlerine göre, köyün dışında birçok dalda görev yapan muhacir torunları yetişmiştir. Hatta Cumhuriyet’in ilk muallimlerinden ikisi, Tire’deki Giritli köyüne (Turgutlu/Hamidiye) yerleşen birinci kuşak muhacirlerden çıkmıştır. Bunlar; 1894 Girit Kandiye doğumlu Mehmet Efendi ile 1888 Girit Kandiye doğumlu Hüseyin Efendi’dir. Dolayısıyla Giritli muhacir nesli pes etmemiş, daha ileriye giderek bulundukları yerlerde önemli işler başarmaya çalışmışlardır.


60 Türkiye’nin Göç Tarihi, 14. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Türkiye’ye Göçler, Derleyen: M. Murat Erdoğan-Ayhan Kaya), İstanbul 2015, s. Teşekkür Kısmı.

[eyuphuseyin]

KAYNAKÇA

Arşiv Belgeleri
• BOA., A. MKT. UM., Dosya No: 413, Gömlek No: 96, 21 Zilhicce 1276/10 Temmuz 1860.• BOA., A. MKT. MVL., Dosya No: 128, Gömlek No: 96, 15 Zilhicce 1277/24 Haziran 1861.• BOA., MVL., Dosya No: 611, Gömlek No: 6, 20 Zilkade 1277/30 Mayıs 1861.
• BOA., İ. DH., Dosya No: 1032, Gömlek No: 81278, 24 Şubat 1302/8 Mart 1887.
• BOA., DH. MKT., Dosya No: 1409, Gömlek No: 52, 10 Receb 1304/4 Nisan 1887.
• BOA.,C. DH., Dosya No: 173, Gömlek No: 8610, 21 Cemaziyelahir 1278/24 Aralık 1861.• BOA., DH. MHC., Dosya No: 70, Gömlek No: 8, Lef: 11-1, 2 Eylül 1322/ 15 Eylül 1906.
• BOA., DH. MHC., Dosya No: 27, Gömlek No: 84, Lef: 3-1, 24 Ağustos 1315/ 5 Eylül 1899.• BOA., DH. MHC., Dosya No: 27, Gömlek No: 84, Lef: 11-1, 7 Eylül 1315/ 19 Eylül 1899.• BOA., DH. MHC., Dosya No: 27, Gömlek No: 84, Lef: 12-1, 13 Eylül 1315/ 25 Eylül 1899.• BOA., DH. MHC., Dosya No: 21, Gömlek No: 51, 2 Teşrinievvel 1315/14 Ekim 1899.
• BOA., DH. MKT., Dosya No: 2793, Gömlek No: 75, 10 Mart 1325/23 Mart 1909.
• BOA., DH. MHC., Dosya No: 21, Gömlek No: 51, 7 Teşrinievvel 1315/19 Ekim 1899.• BOA., İ. HUS. Dosya No: 165, Gömlek No: 1326, 17 Nisan 1324/30 Nisan 1908.
• BOA., BEO., Dosya No: 3304, Gömlek No: 247743, 20 Nisan 1324/3 Mayıs 1908.

Salnameler
• Aydın Vilayet Salnamesi, 20. Def’a, Vilayet Matbaası, H. 1317/M. 1899.• Aydın Vilayet Salnamesi, 21. Def’a, Vilayet Matbaası, H. 1319/M. 1901.

Gazeteler
• Ahenk, Sayı: 1007, 24 Teşrinisani 1315/6 Aralık 1899.• Ahenk, Sayı: 3726, 28 Eylül 1324/11 Ekim 1908.

Kitap ve Makaleler
• Akyüz, Jülide, “Göç Yollarında; Kafkaslardan Anadolu’ya Göç Hareketleri”, Bilig, Yaz, Sayı: 46, ss.
37-56.
• Ali Saib, Coğrafya-yı Mufassal-ı Memalik-i Devlet-i Osmaniye, Matbaa-yı Ebüzziya, Kostantiniye
[İstanbul], 1304 [1887].
• Arslan, Hüseyin, 16. YY. Osmanlı Toplumunda Yönetim, Nüfus, İskân, Göç ve Sürgün, İstanbul 2001.• Başaran, Mehmet, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Tire, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir 2000.• Başaran, Mehmet- Sarıbey Haykıran, Aysun, “H.1261/M.1845 Tarihli Nüfus Defterlerine Göre
Tire’ye Gelen Müslim ve Gayrımüslimlerin Nitelik ve Nicelikleri”, Turkish Studies, 10/1, Kış 2015, ss. 149-174.
• Baykara, Tuncer, Anadolu’nunTarihi Coğrafyasına Giriş-1-, Anadolu’nun İdari Taksimatı, Bilge
Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2015.
• Berber, Ferhat, “19. Yüzyılda Kafkasya’dan Anadolu’ya Yapılan Göçler”, Karadeniz Araştırmaları,
Güz 2011, Sayı: 31, ss. 17-49.
• Çetin, Necat, “Girit Muhacirlerinin İskân Olduğu Tire Hamidiye (Turgutlu) Köyü Araştırması ve Son Osmanlı Nüfus Tahriri”, Tire’den Yansımalar Dergisi, Sayı: 4, Temmuz-Ağustos-Eylül 2017, İzmir, ss. 36-41.
• Değişim Sürecinde Aydın, Ed. Sabri Sürgevil, Olcay P. Yapucu, Cihan Özgün, Aydın Ticaret Odası
Kültür Yayınları, Aydın 2010.
• Emgili, Fahriye, Yeniden Kurulan Hayatlar: Boşnakların Türkiye’ye Göçleri (1878-1934), İstanbul
2012.
• Erkan, Süleyman, Kırım ve Kafkasya Göçleri, Trabzon 1996.
• İpek, Nedim, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri (1877-1890), Ankara 1999.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, T.C. Başbakanlık Devlet
İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara 1997.
• Karpat, Kemal H., Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler, İstanbul 2010.
• Memâlik-i Osmaniyenin Taksimat-ı Mülkiyesi ve Yollarını Gösterir Harita, İstanbul Hilal Mat., t.y.• Mete, Zekâi, “Tire Maddesi”, DİA., Cilt 41, İstanbul 2012, ss. 195-197.
• Sepetçioğlu, Tuncay Ercan, Girit’ten Anadolu’ya Gelen Göçmen Bir Topluluğun Etnotarihsel Analizi: Davutlar Örneği, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2011.
• Türkiye’nin Göç Tarihi, 14. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Türkiye’ye Göçler, Derleyen: M. Murat Erdoğan-
Ayhan Kaya), İstanbul 2015, s. Teşekkür Kısmı.
• Yalçın, Cemal, Göç Sosyolojisi, Anı Yayıncılık, Ankara 2004.
• Yılmaz, Mehmet, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Muhaciri İskân Politikası”, Osmanlı, Cilt: IV,
Ankara 1999, ss. 587–602.