ULUS İNŞASINDA ZORUNLU GÖÇ UNSURU: TEK PARTİ DÖNEMİ (1923-1945) İSKAN KANUNLARI Hayriye YÜKSEL

[eyuphuseyin]

eksiltme ya da emanet usulü devlet tarafından evler yaptırılmıştır. Ülke çapındaki 69 numune köy, Antalya, Samsun, İzmir, Bilecik, Cebelibereket, Mersin, Ankara ve Manisa’da inşa edilmiştir.87


Mübadillerin yerleşimi için yeni evler inşa edilmesinin yanı sıra emval-i metrukelerde gerekli onarımlar yapılarak mübadillere dağıtımını gerçekleştirilmiştir. Ancak 12 Nisan 1924 tarihli İskan Vekili Mahmut Celal Bey imzalı bir yazı ile Ermeni emval-i metrukesinin mübadiller için kullanılmaması kararlaştırılmıştır. Dağıtımı yapılan emval-i metrukeler sadece Rum malları ile sınırlı kalmamış, Tehcir sonucu Anadolu’dan ayrılan Ermenilerin malları da bu kapsam içerisinde yer almıştır. 88


Yerleşim planı çerçevesinde; vekalete bağlı iskan komisyonlarınca dağıtılan ev sayısı: 88.700, sığınmacılara dağıtılan ev sayısı 20.797, Romanya, Yugoslavya, Bulgaristan ve Sovyetler Birliği’nden gelen ve Ermeni/Rum evlerine yerleştirilen göçmenlerin sayısı 172.029, terk edilmiş Rum ve Ermeni evlerine yerleştirilen herikzede sayısı 14.312, sığınmacı sayısı 35.936, felaketzede sayısı 18.340 ve Doğu vilayetlerinden gelen göçmen sayısı 2.774’tür.89Ayrıca tamirat ve inşaat işleri kapsamında;19.279 emval-i metruke tamir ettirilmiş, 4.567 hane yeniden inşa edilmiş ve 69 numune köy kurulmuştur.90


Mübadiller Türkiye’ye geliş tarihleri olan 10 Kasım 1923 tarihinden itibaren,misafirhanelerde belirli bir süre tutulmuş ardından İskan Komisyonu’nun kararına uygun olarak daha önceden belirlenmiş evlere iskan memurları tarafından yerleştirilmişlerdir. Ancak iskan memurlarının, iskan sırasında yolsuzluk yaptığı iddiaları ve iskan edilecek evlerin henüz gerekli


87 İskan Tarihçesi, s.140.
88 Ali Cengizkıran, “Türkiye’de Mübadele Konut ve Yerleşim Politikası”, Der. Müfide PEKİN, Yeniden Kurulan Yaşamlar-1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, s.330.
89 İskan Tarihçesi, s.137. 90İskan Tarihçesi, s.140.

[eyuphuseyin]

tamirata uğramaması ve yeni kurulacak köylerin kurulmamış olması iskanı zorlaştırmıştır. 91


Vekalet,terkedilmiş evlere yerleşimin yapılmasında önceliği mübadillere vermiş, ancak terkedilmiş evlerin savaş sonrasında işgal edilmiş ve Anadolu’dan ayrılan Rumlar tarafından ucuz fiyata bölgede bulunan fırsatçılara satılmış olması yerleşimi olanaksız kılmıştır.


Maliye Vekaleti durum karşısında Emval-i Metruke Komisyonu’nu oluşturmuş, hükümet bu fiili durumdan kamu yararı sağlamak düşüncesiyle evleri işgal edenlerden kira almak yoluna gitmiş ya da açık artırma ile evleri satmıştır. İmar ve İskan Vekili Mustafa Necati Bey’in verdiği rakamlara göre; Rumlardan 100.000 civarında ev kalmış, ancak bunlardan sadece 25.000 kadarı hükümetin eline geçebilmiştir.92 Felaketzedeler tarafından işgal edilen evlerin boşaltılmasında sorun yaşanmazken,subay ve diğer memurların evleri boşaltmasında güçlükler yaşanmış ve bu evlerin boşaltılması gerçekleştirilememiştir.93


Bütün bu karışıklık ve yaşanan güçlükler sonrasında Mübadele İmar ve İskan Vekaleti, 17 Ocak 1924’te yayınladığı bir genelge ile İskan Kanunu’nun kapsamı içine giren zümreleri belirlemiştir. Bunlar: 1913 yılından sonra göç edip de iskan işlemi görmemiş göçmenler, ulusal sınırlar dışında kalan yerlerden gelip kayıtları yapılan sığınmacılar, savaş ve işgal nedeniyle evleri yakıp yıkılan istilazedeler,doğu vilayetleri göçmenlerinden olup,kendi çabalarıyla geçimini sağlayamayacak derecede yoksul olanlar,devlet hazinesinden 800 kuruştan aşağı maaş alan asli veya 40 liradan düşük ücret ve yevmiye alan muhacir, mülteci ve istilazede memur ve müstahdemlerdir.94





91 Arı, a.g.e., s.115.
92 Arı, a.g.e., ss.12-14.
93 Arı, a.g.e., s.117.
94 İskan Tarihçesi, ss.35-36.

[eyuphuseyin]

İskanlar esnasında Anadolu Rumlarının bırakmış oldukları malları, felaketzedelere yardım olarak verilmemiş, bunun yerine felaketzedelerin emval-i metrukelerine yerleştirilmeleri öngörülmüştür. Ancak Ermeni
taşınmazları felaketzedelerin ihtiyaçlarını karşılayamadığından Rumların terk ettiği evlere de yerleşim yapılması kararlaştırılmıştır.95


Göçmenlerin iskanı çerçevesinde karşılaşılan diğer bir güçlük akrabalarının yanında iskan edilmek isteyen mübadillerdir. Mübadillerin akrabalarının yanına gitmesi için, gitmek istenilen yerde akrabasının bulunması ve adi iskan hakkından feragat ettiğine dair taahhüt senedini imzalaması şartları getirilmiştir.96


Yeni iskan yerlerinde geçim sıkıntısı içerisinde olan mübadiller, bulundukları yerleri terk ederek bir iç göç hareketi başlatmışlardır. Bu durum karşısında Vekalet, 17 Ocak 1924 tarihinde çıkardığı genelge ile; mübadillerin terk ettikleri yerlere tekrar geri dönerek iskan edilemeyeceklerini ve yardıma bile muhtaç olsalar kendilerine yardım edilmeyeceğini karara bağlamıştır. Ancak iç göç ve toplumsal karışıklığın önüne geçilememesi 28 Ekim 1925 tarihli Mecburi İkamet Kanunu’nun çıkarılmasını gerekli kılmış ve bütün mübadillere, yerleştikleri yerlerde 5 yıl boyunca oturmaları zorunluluğu getirilmiştir.97


Mübadillerin bulundukları yeri terk etmelerinin tek nedeni geçim sıkıntısı değildir. Türkiye’ye gelişte yaşanılan karmaşa ortamı kimi ailelerin parçalanmasına neden olmuş ve mübadiller akrabalarının yanına doğru bir iç göç hareketi başlatmışlardır.


İskanlar esnasında karşılaşılan güçlüklerle birlikte yaşanan yolsuzluklar Mübadele İmar ve İskan Vekaleti’nin faaliyetlerinin Meclis


95 İskan Tarihçesi, s.37.
96 Arı, a.g.e.,s.37.
97 Arı, a.g.e., ss.65-66.

[eyuphuseyin]

araştırması olarak gündeme gelmesini sağlamış, 07 Ekim-08 Kasım 1924 tarihleri arasında konu TBMM’de tartışılmış ve vekaletin kuruluşundan itibaren bakanlık yapmış üç mebus (Mustafa Necati,Mahmut Celal Bey ve Refet Bey),kendilerini ve Vekaletin gerçekleştirdiği faaliyetleri savunmuşlardır.


Mübadillerin iskanının ardından yaşanan sorun, mübadelenin amacında da belirtildiği gibi, mübadillerin üretici duruma getirilmeleri ve toprağın bir an önce işletilmesini sağlamaktır. Yunanistan’dan gelmeden önce mübadillerin hangi işi yaptıkları ve nereye yerleştirilecekleri belirlenmiştir, ancak göçün büyük kitleler halinde gerçekleşmesi bu planlamaların dışına çıkılmasına neden olmuştur.


Gelen mübadillerin çoğu çiftçidir ve buna yönelik olarak 6 Temmuz 1924 tarihli “Emval-i Gayrimenkule-i Metrukenin Kanunen Hakk-ı İskan-ı Haiz Muhacirine Tevziini Mübeyyin Talimatnamenin Mer’iyete Vazına Dair Talimatname yayınlanmıştır.Talimatnameye göre terk edilmiş malların mübadillere “adiyen” yani karşı önlemleri alarak temkini elden bırakmadan dağıtımı kararlaştırılmıştır.98


Aile nüfusunun 5 kişiden az olması durumunda, noksan her nüfus için sayılan oranların yarısı ölçüsünde ağaç ve arazi verilmesi planlanmıştır.Ancak mal dağıtım işi sanıldığı kadar kolay gerçekleşmemiş, göçmenlerin Yunanistan’da bıraktığı malların kayıtlarının eksik olması ve Anadolu’da bulunan terk edilmiş Rum mallarının savaş sonrasında işgale uğraması toprak dağıtımını güçleştirmiştir. Verilen arazi miktarında da usulsüzlükler meydana gelmiş, 30 dönüm diye verilen arazilerin 15-20 dönüm olduğu daha sonra ortaya çıkmıştır. Mübadiller yapılan yolsuzlukların farkında olmalarına rağmen haksızlıklar karşısında dil bilmeme,yabancı bir


98 TBMM Zabıt, Devre:2, İçtima:1, Cilt:3, s.171.

[eyuphuseyin]

memlekette olmanın getirdiği çekingenlik ve korku hallerinden dolayı haklarını arayamamışlardır. 99


Arazi dağıtımının ardından mübadillerin üretici duruma getirilmeleri için tarım araçları ve çift hayvanları dağıtılmıştır. Yapılan bu yardım karşılığında mübadil ailelerden borç senetleri alınmış ve mübadillerden, verilen paranın, 5 yıl içinde 10 taksit olarak ödenmesi istenmiştir. Mübadillere tarım aracı, çift hayvanı ve tohumluk verilmesine “terfih” denilmiş ve bu iş için her yerleşim bölgesine bir tarım uzmanı gönderilmiştir.100


Mübadele sözleşmesi kapsamında gerçekleştirilen iskanlarda 88.700 hane, 5.000.000 arazi, bağ, bahçe, 4.300.000 zeytin ve incir ağacı mübadillere dağıtılmıştır. Ayrıca çoğunluğu çiftçi olan mübadillere, üretimi artırmak amacıyla, 7.618.000 kilo tohumluk, 27.501 adet pulluk, 41.253 muhtelif ziraat aleti, 12 adet traktör, 19.070 kg. kükürt ve göztaşı, 22.994 adet çift hayvanı ve 15.258 lira sermaye verilmiştir.101


Her ne kadar mübadillerin çoğunluğu çiftçi olsa da az sayıdaki zanaatkar mübadile yönelik olarak 30 Nisan 1924 tarihinde Hükümet tarafından bir genelge yayınlanmıştır. Genelgeye göre; sanatkarlara
mesleklerini icra için kira alınmaksızın dükkan bulunması ve gerekli araç gerecin sağlanması kararlaştırılmıştır.Yapılan yardımlar dikkate alındığında en fazla ihtiyaç duyulan zanaatkarlar:Kayıkçı, balıkçı,demirci,dökmeci,kunduracı,aşçı,kasap,marangoz,doğramacı,ağaç modelcisi,oymacı,araba yapımcısı/tamircisi,dokumacı,tornacı,tesfiyeci,makineci ve eczacıdır.102

Zanaatkar mübadiller de kendilerine yapılan yardımı taksitle üç sene içerisinde ödemekle mükellef kılınmıştır.





99 Kemal Yalçın, Emanet Çeyiz-Mübadele İnsanları, İstanbul, Doğan Kitap, 1999, s.188.
100 Arı, a.g.e., s.146.
101 İskan Tarihçesi, ss.138-139.
102 Arı, a.g.e., s.146.

[eyuphuseyin]

Mübadillerin Türkiye’ye getirilmesi ve yerleştirilmesinde harcanan para 1923-1929 yılları arasında 28.018.352 liradır ve bu paranın harcanabilir kısmını 16.831.876 lira oluşturmuştur. Paranın yıllara göre dağılımı ise; 1923’te 5.228.415, 1924’te 5.199.390, 1925’te 2.808.695, 1926’da 889.930, 1927’de 1.008.713, 1928’de 725.949, 1929’da 970.784 liradır.103


Genel olarak Yunanistan’dan gelen mübadillerin büyük bir kısmı bıraktıkları mallardan daha azına Türkiye de razı olmuş,mübadillerin bir kısmı da tasfiye belgelerinde sahtekarlık yaparak haksız kazanç sağlamışlardır.Sonuçta göçmenler yerleştirildikleri yerlerde kendilerinden beklenilen verimi ilk yıllarda gösterilememiş,bu durumdan hem kendileri hem de sorumlu oldukları bağlar ve zeytinlikler zarar görmüşlerdir.104


VII. YUNANİSTAN’DA MÜBADELE





A. Mübadele Öncesi Yunanistan’da Gerçekleştirilen Hazırlıklar





1922 yılında Anadolu’da bulunan Rumların kitleler halinde Yunanistan’a göç etmesi, Yunanistan’da paniğe neden olmuş ve aynı yıllarda İstanbul’daki Rus Mültecilerin Milletler Cemiyeti Yüksek Komiseri olan Fritjof Nansen, Yunanistan’ın durumunu Milletler Cemiyeti’nin dikkatine sunarak acil yardımın gerekli olduğunu belirtmiştir.Milletler Cemiyeti Konseyi de acil ihtiyaç fonundan 100.000 İsveç Frangını Dr.Nansen’in kullanımına ayırmıştır.Nansen,sorunun geçici tedbirlerle çözülemeyeceğini Milletler Cemiyeti’ne beyan etmiş ve uluslararası borç kredisi bulma girişimlerine başlamıştır.Bu kapsamda Amerikan Kızıl Haç’ı ve Amarican Near East Relief (Amerikan Yakın Doğu Yardımı)’ten katkı sağlamıştır.105






103 İskan Tarihçesi, s.135.
104 Arı, a.g.e., s.153.
105 Belli, a.g.e., ss.56-58.

[eyuphuseyin]

Diğer taraftan Milletler Cemiyeti de konunun ciddiyetine binaen bir alt komite oluşturmuş, komite, Yunanlı göçmenlerin yerleşim planıyla ilgili Milletler Cemiyeti Konseyi’ne bir protokol ve tüzük sunmuştur. Milletler Cemiyeti Konseyi tarafından onaylanan bu protokol ve tüzüğe göre; Yunan hükümeti, bir Göçmen İskan Komisyonu’nu kurmakla yükümlü kılınmıştır. Yunanistan, Göçmen İskan Komisyonu’nu ilk olarak 11 Kasım 1923’te kurmuş ve göçmenlerin iskan ettirilmesi işini sürdürmekle yetinmiştir.106


Mübadele işlemlerinin gerçekleştirilmesinden sorumlu kurumun Karma Komisyon olması mübadeleye ait hazırlıkların da bu komisyon tarafından yapılmasını zorunlu kılmıştır. Komisyon’un yetkilerini kullanma tarihi sadece 1923 ile sınırlı değildir, Komisyon, 1912 Balkan Savaşı’ndan başlayarak Yunanistan’dan Türkiye’ye ve Türkiye’den Yunanistan’a göç etmiş tüm göçmenlerin mal varlıkları ile ilgilenmiştir. Komisyon tarafından 7 Ekim 1923 tarihinden sonra el konulan tüm malların sahiplerine geri verilmesi istenmiş ve bu tarihten sonra her iki hükümet tarafından el konulan malların tazmin edilmesi kararlaştırılmıştır. Mallara el konulması karşılığında Yunan Hükümeti, Türkiye’ye 1.018.019.400 drahmi ödemiştir. 107


Mübadele gerçekleşmeden önce Yunanistan’da bulunan Müslümanlar, yola çıkmadan önce mallarının kayıtlarını yaptırmış ve dört nüsha halinde mal bildirim beyannameleri düzenlenmiştir.Beyannameler kapsamında taşınır mallar; üzerinde bulundukları taşınmaz mülke taşınması durumunda zarar vermeyecek mallar olarak tanımlanmış, ayrıca mübadillerin altınlarını,banka hesaplarını ve kasada saklanan paralarını da ayrıldıkları ülkeden dışarıya çıkarmalarına izin verilmiştir.108


Yanmış binalara ait malların taşınır mal olup olmadıkları soruna neden olmuş, Komisyon tarafından verilen kararda bahse konu mallar taşınır mal


106 Belli, a.g.e., s.58-59. 107Belli, a.g.e., s.38.
108 İskan Tarihçesi, s.72.

[eyuphuseyin]

olarak kabul edilmiştir. Ayrıca Giritli göçmenler, mezar taşlarının da taşınır mal kabul edilerek mübadele kapsamında yer almasını istemiş, ancak Komisyon bu konuda olumsuz karar almıştır.109


Mübadillerin geride bıraktıkları malların, Karma Komisyon tarafından tasfiye edilmesi ve mal sahiplerine altın esas alınarak ödeme yapılması kararlaştırılmıştır. Ancak Karma Komisyon, sözleşmede belirtildiği üzere altını değil, Türk altın lirasını esas alarak ödemeleri gerçekleştirmiştir. Tasfiye işleminden sonra mübadillerin doldurması kararlaştırılan beyannameler de düzenli bir şekilde doldurulamamış, bu durumun meydana gelmesinde; beyannamelerin doğrudan mübadiller tarafından doldurulmaması ve
mübadele ortamının aciliyet arz etmesinden ötürü resmi makamlarca gerekli kontroller yapılmaksızın beyannamelerin onaylanmasının etkisi olmuştur. Yunanistan’ın savaş sonrası ülkesinde bulunan Müslümanlara baskı uygulamasından dolayı çoğu mübadil, beyanname vermeksizin Yunanistan’ı terk etmiş ve beyanname verenlerin sayısı 120.000 ile sınırlı kalmıştır.110


Mübadele işinden sorumlu olan Karma Komisyon,işlemleri gerçekleştirebilmek için alt komisyonlar kurmuş, iş yüküne ve çalışan personel sayısına göre komisyon bütçeleri değişiklik göstermiştir. 1924 yılı itibariyle Komisyon bütçesinde yer alan gider toplamı: 546.436$’dır. Daha sonraki yıllarda göçün tamamlandığı gerekçesiyle Karma Komisyon’un alt komisyonları kaldırılmış, 1930 yılında Komisyon’un iş yoğunluğu en alt seviyeye inmiş, kurulduğu tarih olan 1923’ten kaldırıldığı 1932 yılına kadar Karma Komisyon toplam 4.000.000 $ harcama gerçekleştirmiştir.111


Karma Komisyon’a Sözleşme uyarınca; göçün yönetimi, mübadele kapsamında kişilere ait malların takdiri ve malların tasfiyesi görevi verilmiştir.Mihri Belli’ye göre; “Karma Komisyon, üslendiği işin önemsiz denebilecek


109 Belli, a.g.e., s. 40.
110 İskan Tarihçesi, s.74.
111 Belli, a.g.e., ss.50-53.

[eyuphuseyin]

kadar az bir bölümünde başarılı olmuş, dolayısıyla bu komisyonun varlığı Yunanistan ve Türkiye halkları için pahalı ve savurganca bir lüksten öte olamamıştır.”112


B. Türklerin Yunanistan’dan Ayrılışı


Sözleşmede geçen “Yunan uyruklu Müslümanlar” ifadesi bazı Türk olmayan Müslümanların da Türkiye’ye girmesini sağlamış, bu kapsamda; Arnavut kökenli, Epir bölgesinde yaşayan ve “Tsamides” olarak adlandırılan Müslümanlar, Rumca konuşan Kıptiler ve Makedonya’da dağınık halde yaşayan bazı gruplar da mübadeleye dahil olmuştur.113


Türk olmayan kişilerin Anadolu’ya getirilmesi mecliste muhalefet ile karşılaşmış, Mübadele Vekaleti itirazlara karşı; mübadele ile gelenlerin Türk olduğu cevabını vermiştir. Sonuçta mübadele başlangıcında esas alınan din kriteri yerine içerisinde etnisiteyi de barındıran bir oluşum halini almıştır. Mübadele sonrasında Yunanistan’da kalmayı kabul eden Müslümanlar; Lausanne Antlaşması gereği Trakya’da kalacak 110.000 Müslüman, Epir bölgesinde yaşayan ve “Tsamides” olarak adlandırılan 22.000 Müslüman, genellikle Makedonya bölgesinde yaşayan müftüler ve Arnavutluk’tan aldıkları belgelerle kendilerini Arnavut kökenli gösteren 2.000 kişiden oluşmuştur.114


Yunanistan’dan ayrılanların hepsinin Mübadele Sözleşmesi kapsamında yer alan kişilerden oluştuğunu söylemek de hayli güçtür. Türkiye’nin tüm göçebelere bedava toprak dağıtacağına dair haberin yayılması ile bir çok Yugoslavya Müslümanı da Selanik’e gelerek Türkiye’ye


112 Belli, a.g.e., s.54.
113Konstantinos Tsitselkis, “1923’ten önce Yunanistan’da Müslüman Cemaatler-Yasal Süreklilikler ve İdeolojik Tutarsızlıklar”, Der. Müfide Pekin, Yeniden Kurulan Yaşamlar-1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, s.349.
114 Ağanoğlu, a.g.e., s.349.

[eyuphuseyin]

göç etmiştir. Durumun karmaşıklığı Karma Komisyon’un işini daha da güçleştirmiş ve gemi kaptanlarına bu kişileri taşımamaları emredilmiştir.115


Batı Trakya’da bulunan Müslümanların mübadele öncesi ve sonrasındaki sayıları incelendiğinde; Batı Trakya’da 1920 yılına ait nüfus sayımında 86.793 Müslüman,1928 yılı sayımında 103.175 Müslüman yaşamış, bunların 85.535’nin Türkçe konuştuğu,16.740’ının Pomak ve 850’sinin ise Roman olduğu tespit edilmiştir.116


C. Yunanistan’a İlk Gelişler ve Yerleşim


Mihri Belli’nin Türkiye’den ayrılan ve 1923-1926 yılları arasında Yunanistan’a gelen Rumlarla ilgili olarak Karma Komisyon’un istatistiklerine dayanarak verdiği rakamlar; 1924-1926 yılları arasından İstanbul’dan 97.951, 1924 yılında Samsun’dan 58.164, 1924-1925 yılları arasında Mersin’den
50.124, 1923-1924 yılları arasında İzmir’den 2.500, 1924’te Kırklareli’den; 1.177 kişinin Yunanistan’a göç ettiği şeklindedir.117


Nevşehir’den Yunanistan’a göç eden Anna Georgiade’nin anlatımına göre; Yunanistan, Rumlar tarafından merak edilen ve sevilen bir ülke olmakla birlikte yerleşilmek istenilen bir ülke olmamış ve bir kaç yıl orada kaldıktan sonra geri dönüleceği düşüncesi içerisinde olunmuştur.118


Türkiye’ye gelen mübadiller ile ilgili gelişmelerin benzerleri Yunanistan’da da yaşanmıştır.Uluağaç göçmeni Sofia Metalleiduo’un anlatımına göre; Yunanistan’a ulaşılması ile birlikte mübadiller hastalık



115 Belli, a.g.e., s.34.
116Alexis Alexandiris, “Din ve Etnisite: Yunanistan ve Türkiye’deki Azınlıkların Kimlik meselesi”, Der: Renee Hırschon, Ege’yi Geçerken-1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, s.193.
117 Belli, a.g.e., s.31.
118
Bilge Umar, Yunanlılar ve Anadolu Rumlarının Anlatımıyla İzmir Savaşı, İstanbul, İnkılap, 2002, s.178.