OSMANLI BANKASI ARŞİV VE ARAŞTIRMA MERKEZİNDE BULUNAN GİRİT BELGELERİNİN ULUSLARARASI ARŞİV STANDARTLARINA GÖRE TANIML

[eyuphuseyin]

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ

BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ ANABİLİM DALI


OSMANLI BANKASI ARŞİV VE ARAŞTIRMA MERKEZİNDE BULUNAN GİRİT

BELGELERİNİN ULUSLARARASI ARŞİV STANDARTLARINA GÖRE

TANIMLANMASI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ELİF YILMAZ
İSTANBUL 2010

[eyuphuseyin]

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ

BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ ANABİLİMDALI

OSMANLI BANKASI ARŞİV VE ARAŞTIRMA MERKEZİNDE BULUNAN GİRİT

BELGELERİNİN ULUSLARARASI ARŞİV STANDARTLARINA GÖRE

TANIMLANMASI

YÜKSEK LİSANS TEZİ
ELİF YILMAZ
TEZ DANIŞMANI: PROF.DR. HAMZA KANDUR
İSTANBUL 2010

İÇİNDEKİLER




İÇİNDEKİLER...........................................................................................................................................I ÖNSÖZ.....................................................................................................................................................IV ÖZET..........................................................................................................................................................V ABSTRACT..............................................................................................................................................VI KISALTMALAR................................................................................................................................... VII


I. BÖLÜM................................................................................................................................................... 1 GİRİŞ .......................................................................................................................................................... 1


II. BÖLÜM................................................................................................................................................. 4

KURUM ANALİZİ.................................................................................................................................... 4

2.1 YETİMLERİN SOSYAL HAKLARI VE BU HAKLARIN KORUNMASI..................................... 4

2.1.1 Tereke........................................................................................................................................ 4

2.1.2 Vasilik....................................................................................................................................... 5

2.1.3 Rüşd........................................................................................................................................... 6

2.2 EYTAM İDARESİ VE SANDIKLARI............................................................................................. 7

2.2.1 Meclis-i İdare-i Emval-i Eytam................................................................................................. 7

2.2.2 Emval-i Eytam Nezareti'nin Teşkili ve Müdüriyete Tahvili...................................................... 8

2.2.3 Merkez, Taşra ve Gayrimüslim Emval-i Eytamının Islahı ........................................................ 9

2.2.4 Meclis-i İdare-i Emval-i Eytam'ın Kurulması ......................................................................... 10

2.3 GİRİT.............................................................................................................................................. 13

2.3.1 Hanya...................................................................................................................................... 15

2.3.2 Girit Eytam İdaresi.................................................................................................................. 16



III .BÖLÜM.............................................................................................................................................. 18

OSMANLI BANKASI ARŞİV VE ARAŞTIRMA MERKEZİ VE MERKEZE KAZANDIRILAN GİRİT BELGELERİ ............................................................................................................................... 18

3.1 OSMANLI BANKASI VE TARİHÇESİ......................................................................................... 18

3.2 OSMANLI BANKASI ARŞİV VE ARAŞTIRMA MERKEZİ....................................................... 21

3.2.1 OBAAM’ın Arşiv Departmanı ................................................................................................ 22



I


3.2.2 OBAAM’ın Arşiv Departmanında Belge İşleme Süreci ......................................................... 22

3.2.2.1 Sağlama............................................................................................................................................ 22

3.2.2.2 Tanımlama ve tasnif......................................................................................................................... 23

3.2.2.2.1 Plan, Proje, Kroki, Harita, Atlas ve Albümlerin Tasnifi ......................................................... 25

3.2.2.2.1.1 Plan, Proje ve Krokilerin Tasnifi:.................................................................................... 26

3.2.2.2.1.2 Fotoğrafların tasnifi......................................................................................................... 26

3.2.2.3 Tarama............................................................................................................................................. 26

3.2.2.4 Belgenin Görüntüsünün ve Tanımlama Bilgisinin Kataloğa Aktarılması (Kontrol)......................... 27

3.2.2.5 Kataloga Aktarılan Belgenin Arşive İndirilmesi.............................................................................. 27

3.2.2.6 Yararlandırma ................................................................................................................................. 27

3.2.2.7 Arşiv Fonlarının Web Üzerinden Kullanıma Açılması ................................................................... 28

3.2.2.8 Arşiv ve Arşivlik Malzemenin Korunması...................................................................................... 28

3.3 MÜBADELE SIRASINDA TÜRKİYE’YE GÖNDERİLEN ARŞİV MALZEMESİ..................... 30

3.4 OBAAM’DAKİ GİRİT, HANYA EYTAM İDARESİ BELGELERİ ............................................. 32



IV. BÖLÜM.............................................................................................................................................. 33

ARŞİVSEL TANIMLAMA..................................................................................................................... 33

4.1 PROVENANS PRENSİBİ .............................................................................................................. 36

4.2 ORİJİNAL DÜZEN PRENSİBİ ( ASLİ DÜZENE SAYGI İLKESİ )............................................. 37

4.3 ARŞİVSEL TANIMLAMANIN SEVİYELERİ ............................................................................. 38

4.4 ARŞİV MALZEMESİNİN TANIMLANMASINDA KULLANILAN STANDARTLAR............. 40

4.4.1 MARC (AMC) Machine-Readable Cataloguing (Archives and Manuscripts Control)........... 40

4.4.2. ISAD (G) (General International Standard of Archival Description)..................................... 42

4.4.3 MAD (Manual Of Archival Description)............................................................................... 43

4.4.3.1 MAD de Tanımlama Düzeyleri........................................................................................................ 44

4.4.3.1.1 Düzey 0: Depo Arşiv / Repository:.......................................................................................... 44

4.4.3.1.2 Düzey 1: Yonetim Grubu / Management Group:..................................................................... 44

4.4.3.1.3 Düzey 2: Grup-Fon / Group..................................................................................................... 44

4.4.3.1.4 Düzey 2.5 : Alt Grup / Subgroup ............................................................................................. 45

4.4.3.1.5 Düzey 3: Sınıf-Seri / Class....................................................................................................... 45

4.4.3.1.6 Düzey 4: Dosya Seviyesi ......................................................................................................... 45

4.4.3.1.7 Düzey 5: Belge / Piece............................................................................................................. 46

4.4.3.2 Çoklu Duzey Kuralı (Multi-Level Rule).......................................................................................... 46
4.4.3.2 1 Makro tanımlama..................................................................................................................... 46

4.4.3.2.2 Mikro tanımlama...................................................................................................................... 47

4.4.3.3 Seviyelerin birlikte kullanımı ........................................................................................................... 47

4.4.3.4 MAD Veri Elemanları..................................................................................................................... 47

4.4.3.4.1 Arşivsel Tanımlama Alanı ...................................................................................................... 47

4.4.3.4.2 Yönetimsel Bilgi Tanımlama Alanı ........................................................................................ 50

4.4.3.5 Veri Elemanları Tablosu ile İlgili Genel Kurallar............................................................................ 52

KAYNAKÇA............................................................................................................................................ 53



II

SONUÇ..................................................................................................................................................... 56 EKLER..................................................................................................................................................... 57 EK 1: HANYA EYTAM BELGELERİ KATALOĞU......................................................................... 58
MAD’E GÖRE TASNİF EDİLEN GİRİT, HANYA EYTAM NEZARETİ BELGELERİ ................... 59 Girit, Hanya Eytam Nezareti Belgelerinin Tanımlanmasında Kullanılan MAD’in Arşivsel Tanımlama Seviyeleri ...................................................................................................................... 59 Girit, Hanya Eytam Nezareti Belgelerinin Tanımlanmasında Kullanılan MAD’in Veri Alanları.... 59 Girit, Hanya Eytam Nezareti Belgelerine verilen referans numarasının açıklaması ........................ 59

EK 2: KİŞİ İSİMLERİ LİSTESİ.......................................................................................................... 329 KİŞİ İSİMLERİ LİSTESİ.................................................................................................................... 330
EK 3: YER VE MEKAN İSİMLERİ LİSTESİ................................................................................... 351

YER VE MEKAN İSİMLERİ LİSTESİ .............................................................................................. 352 EK 4 : KURUM ADLARI LİSTESİ..................................................................................................... 354 ÖZGEÇMİŞİM...................................................................................................................................... 357

III

ÖNSÖZ

Bu çalışma, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi’ndeki Girit Evrakları içerisinde bulunan Girit, Hanya Eytam Nezareti belgelerinin uluslararası standart belge tanımlama sistemlerinden olan Manual of Archival Description’a (MAD) göre tanımlanmasını amaçlamıştır.

Tez Girit’in başşehri olan Hanya’daki eytamın durumu hakkında fikir sahibi olmamıza yardımcı olacaktır. Girit’ten mübadele sonucu ülkemize gelen bu belgeler dönemin sosyal tarihine ışık tutabilecek niteliktedir..
Tez çalışması Girit’teki göçmenlerin yetimlerinin haklarına ve sosyal yaşamdaki durumlarına ışık tutacağını, eytam konusunda çalışmak isteyenlere katkı sağlayacağını, bundan sonraki katalog çalışmalarına da fikir verebilir.

Tez konumu belirlememde yardımcı olan ve paylaştığı düşünceleriyle tezimi geliştirmemi sağlayan, yoğun iş temposu ve ders yükü arasında tez danışmanlığımı kabul eden Prof. Dr. Hamza Kandur’a teşekkür ederim.

Tez konumu belirlediğimde belgelerini ve kayıtlarını kullanabilmem için izin veren, eytam konusunda kaynak bulmakta zorlandığımda bana gerekli bilgiyi ve belgeyi sağlayarak tez çalışmamı kolaylaştıran Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi’nin Bilimsel Yöneticisi Dr. Lorans Izabel Tanatar Baruh’a teşekkürü bir borç bilirim.

Benimle MAD hakkında bilgilerini paylaşıp hayatımı kolaylaştıran, desteklerini esirgemeden tezimi bitirmeme yardımcı olan Dr. Burçak Şentürk’e de teşekkür etmek isterim.
Son olarak Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi çalışanlarından Ceren Çıkın, Özge Öner, Hilal Aktaş Şentürk ve Ümit Servi’ye çalışmamda maddi ve manevi desteklerinden ötürü müteşekkirim.

Elif YILMAZ

[eyuphuseyin]

ÖZET

Bu çalışmada Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi koleksiyonu dâhilindeki, Hanya’da mevcut bulunan eytama ait belgelerin, standart bir sistem olan Manual of Archival Description sistemine (MAD) göre tanımlanması amaçlanmıştır.
Belgelerin içeriğinin anlaşılması için belgelerde konu edilen vesayet, tereke ve rüşd kavramları açıklanmıştır. Eytamın haklarının savunulması ve korunması için kurulan Eytam Nezareti ve Eytam Sandıkları hakkında da bilgiler verilmiştir.
Söz konusu belgelerin muhafaza edildiği yer olan Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi’nde belgelerin işlenme süreci incelenmiş, ulaşılan sonuçlar belgelerin hangi aşamalardan geçtiğini ortaya koymuştur.
Kataloglama kısmının anlaşılabilmesi için MAD sisteminin nasıl bir sistem olduğundan, seviyelerinden ve veri alanlarından da bahsedilmiş ve son bölümde kataloğa yer verilmiştir.
Bu tezin amacı, mübadele sonucunda Girit’ten, Atina’da bulunan Karma

Mübadele Komisyonu kararı ile Selanik’e, oradan Selanik Tali Komisyonu Türk azası Kerim Tevfik Bey tarafından deniz yoluyla İstanbul’a getirilen Girit, Hanya Eytam Nezareti belgelerinin içeriğinin anlaşılır kılınması ve araştırmacıların bu belgelere erişim sürecinin kolaylaştırılmasıdır.
ABSTRACT

By this thesis, it is aimed to have the documents subsit in Hanya that belong to the collection of Ottoman Bank Archive and Research Centre (OBARC) catalogued in accordance to a standart system; it is the system of Manual of Archival Description (MAD).
To make the contents of these documents comprehensible, the notions of vesayet, tereke ve rüşd that entreated in the documents are explained. Also there is information on The Orphanage Ministry founded for claiming the Ottoman Orphanage’s rights and Orphan Funds.
The process of operating the documents in OBARC where the said documents are conserved is researched and drawed conclusions are presenting the phases the documents went through.
This thesis tells about what kind of a system the system of MAD is, its levels
and data areas; and in the final chapter there is a catalogue.

The aims of this thesis is to make the contents of the documents of The Hanya Orphanage Ministry in Crete that were brought to Thessaloniki with the rendered decision of Composite Interchange Commission in Athens and from here by sea to İstanbul by Kerim Tevfik, the Turkish member of Thessaloniki Subordinate Commission, clear and is smoothing the way of researchers for accessing to these said documents.
KISALTMALAR



A.g.e : Adı geçen eser

çev. : Çeviren

ISAD (G) : General International Standard of Archival Description LC : Library of Congress
MAD : Manual of Archival Descrıption MARC : Machine-Readable Cataloguing
OBAAM : Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi OBARC : Ottoman Bank Archive and Research Centre v.b. : ve benzeri

[eyuphuseyin]

I. BÖLÜM

GİRİŞ

Girit ismi birçok görüntüyü akla getirir: Gezilecek tarihi yerler, gürültü ve trafiğin yoğun olduğu ticaret kentleri, kırsal alanları kaplayan milyonlarca zeytin ağacı, tırmanılacak dağlar.. Ancak Girit bir turizm merkezi olmasının yanı sıra tarihi açıdan da oldukça önemlidir.1

Girit, doğu Akdeniz’de, Afrika kıyılarının 200 km. kuzeyinde ve İsrail’e kısa bir gemi yolculuğu uzaklıkta bulunmaktadır. Kuzeyde Mısır, batıda Roma ve doğuda Mezopotamya ile Arabistan’ın ticaret yollarının kesişiminde yer alan stratejik konumu sayesinde yıllar boyunca ticari ve politik değeri yüksek bir ada olmuştur.

Konumu sayesinde Akdeniz trafiğini denetleyebilecek bir noktada olan Girit Adası, bu özelliği sayesinde, tarihin eski devirlerinden beri, önemli bir yerleşim merkezidir. Dorlar, Atinalılar, Helenler, Romalılar, Bizanslılar, Araplar, Venedikliler ve Osmanlılar burada hüküm sürmüştür.

Girit Adasındaki Osmanlı İmpatarorluğu hakimiyeti 1669-1898 yılları arasında gerçekleşmiştir. 1898’de Avrupa güçleri imparatorluk içinde Girit’e özerklik vermeye karar vermişlerdir. Ancak uzun bir süre geçmeden 1913’de Enosis gerçekleşmiş ve ada Yunanistan ile birleşmiştir.2

Ada, Birinci Dünya Savaşı’ndan zarar görmeden kurtulmuş olsa da 1920’li yıllarda büyük değişimler geçirir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla, Yunanistan ve Türkiye arasında 1923-1927 yıllarında mübadele başlar. Mübadele ile beraber binlerce Türk adadan ayrılmak zorunda kalır ve Anadolu’daki birçok Yunan mülteci onların yerine geçer.3
Lozan Antlaşması’nın Türkiye ile Yunanistan arasında İstanbul’da yaşayan Rumlar ile Batı Trakya’da yaşayan Türkler dışında kalan bölgelerindeki Türk ve Rum halklarının karşılıklı yer değiştirmelerine ilişkin mübadele protokolü 30 Ocak 1925 yılında imzalanmıştır.




1 Berlitz, Cep Rehberi Girit, Dost Kitapevi Yayınları, Ankara 2004, s.7
2 A.g.e., s.9.
3 A.g.e., s.20-21.
Türkiye’ye gelen göçmenlerin yerleştirilmeleri ve sorunlarına ilişkin bir çok çalışma yapılmış, ancak bu çalışmalar sonucunda çok önemli bir arşiv gözden kaçmıştır. Bu arşiv Karma Komisyonun Yunanistan’da tasfiye çalışmaları sırasında topladığı Müslüman cemaatine ait resmi kayıtlardan oluşmaktadır.4

Atina’da bulunan Karma Mübadele Komisyonu, kendisine bağlı komisyonlar aracılığıyla Yunanistan’da mübadele kapsamına giren tüm yerleşim birimlerinde Türklere ait tüm resmi kayıtları, belgeleri ve defterleri toplayarak inceledi ve tasfiye işlemlerinde bunları esas aldı. Girit Adası’na ait olan belgeler ise Kandiye Tali komisyonunda toplanmıştı. Tali komisyonlar bu kayıtların tümünü Selanik’e gönderdiler. Söz konusu arşiv; daha sonra Selanik’ten İstanbul’a deniz yolu ile getirilerek Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün İstanbul temsilciliğine teslim edildi.5
1980 yılına kadar unutulan Girit Belgeleri çeşitli kere el değiştirmiş en son OBAAM tarafından 2005 yılında arşive kazandırılmıştır. Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi’nin arşiv ve kütüphanesindeki 1718-1928 yılları arasını kapsayan bu belgeler, Girit Adası’ndaki iç içe yaşayan Müslüman ve Hristiyan iki ayrı milletin ortak yaşantısını; sosyal, kültürel ve ekonomik açıdan görmemizi sağlar.

Girit Adası’nda Müslüman olan Osmanlılar ile Hristiyan olan Rumlar arasındaki ilişkinin boyutunu bu belgelere bakarak görülebilir. Birbirleri ile evlenebilen, ticaret yapabilen, ticarette ortak olabilen ve birbirlerinin davalarına şahit olarak katılabilen (sayılabilen) bu iki cemaatin üyelerinin çok farklı boyutta yaşamadıklarına dair kayıtlara ulaşılabilir.6

Girit Arşivi, 2005 yılında Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi’ne satın alma yoluyla kazandırılmıştır. Belgeler arşive geldiğinde fiziksel olarak yıpranmış, tasnifsiz ve karmaşık durumda idi. Yıllarca bir depoda kapalı kaldıkları için bazıları nem ve rutubetten çürüme noktasına gelmiş, bazıları ise böcekler yüzünden delik deşik olmuştu. Belgeler önce ilaçlanıp, tasnif için kutulara yerleştirdiler. Anadili Rumca olan Girit Belgeleri Boğaziçi ve Bilgi Üniversitelerinden gelen Rum asıllı yüksek lisans ve doktora öğrencileri tarafından İngilizce’ye, Osmanlıca olanlar ise yine Boğaziçi Üniversitesinde Tarih doktorası yapan öğrencilerce Türkçe’ye tercüme edildiler.



4 Nükhet Adıyeke, Toplumsal Tarih, sayı 76, “Mübadeleye Dair Gizli Kalmış Bir Arşiv”, 2000., s. 17
5 Adıyeke, a.g.e.,17-20

6 Mollye Greene, A Shared World : Christians and Muslims in the Early Modern Mediterranean, Princeton

University Press, 2000, s. 104



Bu tez çalışması kapsamında tasnif edilen belgelerin basit kayıtları ilk önce Excel programına kaydedildiler. Girit evraklarından, Hanya Eytam Nezareti belgelerinin MAD’e göre katalogunu yapılmadan önce Eytam Sandıklarından ve MAD sisteminden bahsedilmelidir. Bu çalışmada ana kaynak olan Michael Cook ve Margaret Procter’in hazırlamış oldukları “Manual of Archival Descrıption Second Edition’dan çokça yararlanıldı.

Tezin “Eytam Kavramı ve İdaresi” isimli ikinci bölümünde “Eytam” kavramından ve eytama dair bilinmesi gereken “Tereke”, “Vasilik” ve “Rüşd” kavramlarını açıklamaya çalışıldı. Eytam Sandıklarının tarihçesi ile ilgili bilgiler yine bu bölümde verilmiştir.

Üçüncü bölümde Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi’nin belge kazandırma politikası ve bünyesindeki belgeleri işleyiş biçimi anlatılıp, Girit belgelerinin Girit’ten Selanik’e oradan İstanbul’a nasıl getirildiği incelenmiştir..

Dördüncü bölümde ise Arşivsel tanımlama standartları incelenmiştir. Bu tanımlama standartlarından en çok kullanılan MARC, ISAD (G) ve MAD hakkında bilgi verilmiştir.

Girit Adası’nda bulunan Eytam belgelerinin tanımlanması ise çalışmaya ek olarak (EK1) verilmiştir. Bu kısımda belgeler tanımlanırken hangi seviyelerin ve veri alanlarının kullanıldığı incelenmiştir.

Kişi bazında arama yapmayı sağlamak için EK2’de kişi listesi yapılmıştr. Eytam İdare ise münasebette bulunan kişilerin isimleri tek tek belirlenmiştir. Belirlenen isimlerin karşısına kayıt numarası yazılarak arama işleminin kolaylaştırılması amaçlanmıştır.

EK3’te ise yer ve mekan isimlerine göre liste çalışması yapılmıştır. Girit Adası’nın Hanya Şehri’nde bulunan yer ve mekan adları saptanmış, bu isimlerin karşısına ait oldukları kayıt numaraları yazılarak aramanın basite indirgenmesi amaçlanmıştır.

Ek4’te kurum Hanya Eytm İdaresi’nin münaset içinde bulunduğu kurum listesi

yine kayıt numaralarına göre düzenlenmiştir.

[eyuphuseyin]

II. BÖLÜM

KURUM ANALİZİ

2.1 YETİMLERİN SOSYAL HAKLARI VE BU HAKLARIN KORUNMASI

Eytam; yetim kelimesinin çoğulu olup, yalnız kalma anlamına gelmektedir. Yetim; sadece babasını kaybeden buluğ yaşındaki çocuğa değil, akli yeteneklerini kazanıp kendisini idare edecek düzeye gelmemiş, zayıf insan anlamına da gelmektedir.


Yetim hakkı ebeveynlerden birinin ölmesi ile başlayan ve rüşdünü ispat edene kadar olan süreyi kapsar. Bundan dolayı tereke (miras), vasilik (yada vesayet) ve rüşd gibi konuların incelenmesi gerekir.

2.1.1 Tereke

Tereke; ölen bir kişinin bıraktığı mal veya eşyanın tamamını ifade eder. 7 İslam hukukuna göre terekenin mirasçılar arasındaki taksimi yapılmadan önce ölen kişinin cenaze masraflarının yapılması, başkalarına olan şahsi borçlarının ödenmesi, vesayeti varsa yerine getirilmesi gerekmektedir. Vasiyet yerine getirildikten sonra mirasçıların hisseleri şer’i miras usullerine göre kendilerine teslim edilmektedir. İslam hukukuna göre bu işlemler yerine getirildikten sonra mirasçının terekeleri, mahalli mahkemelerce görevlendirilen memurlar tarafından yazılır. Tereke olarak kalan mallardan satışı yapılacak olanların kaydı tutulmaktadır.8

Osmanlı Devleti’nde tereke işlemlerine daha önce İstanbul’da kadılığa bağlı olarak ve İstanbul, Kahire, Şam, Bağdat ve Selanik gibi büyük şehirlerde kurulan Bâb Mahkemeleri bakmaktaydı. 1851’de Eytam Nazırlığı kurulduktan sonra yetim işleriyle ilgili şikayetlerin de artmasıyla 1852’de kurulan “Kısmet-i Belediye Mahkemesi” İstanbul ve Bilad-ı Selase’de (Eyüp, Üsküdar ve Galata) bulunan esnaf terekeleri işlerine ve yetim mallarına bakmaktaydı.9

Yetim mallarının değerlendirilmesi ve zarar görmemesi için en kısa zamanda taliplilere verilmesi, eğer talipli yoksa sarraflar kumpanyasına yada paranın boş durması



7 Hamza Aktan, “İslam Ale Hukuku” Sosyal Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi II, s. 427.

8 Veli İnanç, Eytam İdaresi-Sandıkları ve Marmaris Örneği, Muğla Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih

Anabilim Dalı, Yüksek lisans tezi, Danışman: Mehmet Çanlı, Muğla 2002, s. 5
9 Veli İnanç, a.g.e., s. 6

[eyuphuseyin]

yerine evrak-ı nakdiye veya tahvile çevrilmesi gerekmekteydi. Mal nakit değil mücevherat ise bunların kıymet takdiri Nezaret tarafından görevlendirilen bilirkişiler tarafından yapılmaktaydı. Bu mallar sandığa rehn olarak bırakılarak karşılığında vasisine para verilmekteydi. Yetim rüşdünü ispat ettiğinde hesabı en kısa zamanda yapılarak kendisine teslim edilecektir. 10

2.1.2 Vasilik

Vesayet haklarını kullanmaya ehliyeti bulunmayan ya da noksan olan kişilerin mallarını koruma, işletme ve tasarruf etme hakkının başka bir kimseye tanınmasıdır. Vesayet sıfatını taşıyan, yani şahsın mallarında veya çocuklarının işlerinde tasarruf etmek üzere görevlendirilen ve bu işler için hukuken temsil etkisine sahip olan kişiye de vasi denir.11
İslam hukukunda vasilik ailede baba olan kişinin ölümü veya ehliyetsiz bulunduğu durumlarda, evini ve işini idare etmekten tamamen yoksun olduğu, onların hak ve hukuklarını koruyacak akıl ve fikre sahip bulunmadığı hallerde başvurulan bir hukuki müessese olarak görülür.12

İslam hukukuna göre baba çocuklarına vesayet yoluyla vasi tayin

edebilmektedir. Vasiyet yoluyla vasi atanmayan yetimlere mahalli mahkemenin kadısı veya naibi tarafından vasi tayin edilir. Kadı veya naib vasiye istediği zaman kontrol etme ve istediği zaman azl etme yetkisine sahiptir. Gerektiğinde ise vasinin tasarruflarını gözetmek için bir görevli tayin edilir bu görevliye “Nazır” adı verilir.

Vasi olacak kişinin vasilik görevini yerine getirebilecek fikri ve ahlaki vasıflara sahip olması, hür akıllı buluğa ermiş, reşit, emin, aynı dinden, vesayet işlerine vakit ayırabilecek ve vasisi olduğu kişi ile sıkı münasebette bulunabilecek biri olması gerekmekteydi.
Vasi yetimin menkul ve gayr-ı menkul malını muhafaza etmek ve onun yararına işletmekle yükümlüdür.13 Yetimim faydası için onun malı ile ticaret yapabilmekte, kendi malı ile birleştirip ortaklara çalışabilmekte, şirket kurabilmektedir. Vasi, yetimin kendi malını koruyabilecek, iyi şekilde kullanabilecek duruma geldiğini anlayınca malı yetime teslim eder. Vasi dilerse vasisi olduğu çocukların nafaka ve diğer harcamalarını bu çocukların mallarından karşılamak üzere hakimden harcama izni isteyebilirdi. Eğer yetim rüşd olmadan evlenirse vasi Eytam Sandığı’ndan çeyiz masrafı olarak yetim adına ayrı bir para da çekebilmekteydi.

2.1.3 Rüşd

Rüşd ise çocuğun kendi malı idare edebilmesi salahiyetine erişme yaşı ile ilgilidir. Eytam İdaresi’nin kurulması ile birlikte reşit olma yaşı yirmi olarak kabul edilmiştir. 14

Bir yetim yada çocuk bu yaştan önce rüştünü ispat etmek için mahkemeye başvurabilirdi. Bir yetimin rüştünü ispat edebilmesi için mahkemeye şahit göstermesi gerekmekteydi. Yetimin başvurusu Eytam Meclisi tarafından araştırılarak sonuca bağlanmakta idi.

Osmanlı toplumunda özellikle erkek yetimlerin rüşd ispat etme veya mallarını Eytam Sandığı’ndan teslim alma işlemleri zaman zaman gecikmelere sebep olmuştur. Osmanlı Devleti’nde askere alma ile rüşd ispatlama yaşı 20’dir. Bu yüzden erkek yetimlere malları asker dönüşü teslim edilmektedir. Bu yetimlerin hakları asker dönüşüne kadar vasileri tarafından korunmakta idi.

14 Veli İnanç, a.g.e., s. 19





10 Veli İnanç, a.g.e., s. 8
11 A.g.e., s. 13
12 İsmail Özmen, Vesayet Hukuku Davaları, Adalet Yayınları, Ankara 1996, s.4-5.
13 Düstur Tertip I, C.IV, s.551, Madde 1.

[eyuphuseyin]

2.2 EYTAM İDARESİ VE SANDIKLARI

19 Temmuz 1851 (19 Ramazan 1267) tarihinde askeri sınıfa ait olan yetim mal ve paralarının yazım ve taksimi Anadolu ve Rumeli Kadıaskerliği’ne, paraların işletilmesi Emval-ı Eytam Nezareti’ne ait olmak üzere iki iş birbirinden ayrıldı. Emval-i Eytam Nezareti’nin tesisinden maksat iyi bir idare kurmaktı. Bu da yeterli sayıda memur ve masraf demekti. Fakat finansman problemini çözecek mali kaynak yoktu. 25 Ekim 1852 (11 Muharrem 1269) tarihinde Emval-i Eytam Nezareti, Şeyhülislamlık bünyesine alındı ve emval-i eytam nazırı unvanı yerine de emval-i eytam müdürü ( Müdir-i emval-i eytam) denmesi kararlaştırıldı.
Eytam İdaresi ve Sandıkları 31 Aralık 1851’de Şeyhülislamlığa bağlı olarak kurulmuştur. 1874’te de son teşkilat yapısı oluşturulmuştur. Bu tarihte oluşturulmaya çalışan yapıya göre, İstanbul’da yetim işleriyle ilgili yine Şeyhülislamlık makamına bağlı olmak üzere “Meclis-i İdare-i Emval-i Eytam” kurulmuştur.15 Bu meclis; bir reis, bir müdür, katip ve askeri memurlar ile iki nizami azadan oluşturulmuştur. Meclisin başkan ve üyelerinin maaşları kaza kadılarının maaş tahsisatından verilmiştir.16

2.2.1 Meclis-i İdare-i Emval-i Eytam

Osmanlı Devleti'nde kassamlık, askeri ve beledi olarak ikiye ayrılırdı. Askeri sınıfın tereke taksimine kadıaskerler adına "askeri kassamları", reayanınkine ise vilayet ve sancak kadıları adına "beledi kassamları" bakardı. Anadolu'da bulunan ve askeri sınıfa ait olan terekeler Anadolu, Rumeli'dekiler ise Rumeli kadıaskerine aitti, İstanbul'da askeri zümrenin tereke muameleleri, "Rumeli Kadıaskerliği Kısmet-i Askeriyye Mahkemesi", askeri sınıf dışındaki halkın terekeleri ise "İstanbul Kısmet-i Belediyye Mahkemesi" ve Bilad-ı Selase kadılıklarının kısmet mahkemeleri tarafından görülürdü. Ayrıca varissiz mallara ve Yeniçeri Ocağı mensuplarıyla bu ocağın kaldırılmasıyla yerine tesis edilen Asakir-i Mansure'nin terekelerine Beytülmal Kassamlığı, vakıfların bünyesinde olan terekelere de evkaf-ı hümayun müfettişleri nezaret ederdi.17






15 Düstur Tertip I, C.III, s.89.
16 Bilgin Aydın, İlhami Yurdakul, İsmail Kurt . Bab-ı Meşihat Şeyhülislamlık Arşivi Defter Kataloğu, sf. 224-225,
İsam Yayınları.
17 İlhami Yurdakul, Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatı'nda Reform, İletişim Yayınları, İstanbul 2008, sf.178

[eyuphuseyin]

Kadı askerlik ve kadılıklar tereke yazım işinden sonra yetim mallarının denetimine ve muhasebe kayıtlarının teftişine de nezaret ediyorlardı. Yani sadece tereke dökümü ve taksimini yapmakla iş bitmiyordu. Bedesten ve benzeri yerlerde muhafaza edilen yetim malları faizle işletilerek yetimlerin hem geçimleri sağlanır hem de paraları değerlendirilirdi.

2.2.2 Emval-i Eytam Nezareti'nin Teşkili ve Müdüriyete Tahvili

Rumeli Kadıaskerliği Kısmet-i Askeriyye Mahkemesi ile diğer mahkemelerin yetim malları üzerindeki denetimleri ve yetim paralarının faizle işletilmesi sırasındaki yolsuzlukların önlenmesi; bu mal ve paraların muhafazasına, paralarının usulüne uygun olarak işletilmesine ve muhasebelerinin düzenli olarak görülmesi gerekiyordu.18
Sadaret, Bab-ı Fetva ve Maliye Nezareti arasında bir dizi yazışma yapıldıktan sonra usulsüzlüklere son vermek için 21 Ağustos 1850 (12 Şevval 1266) tarihinde emval-i eytam muhasebe hesaplarının incelenmesi kararlaştırılarak kadıaskerlik payeli Meclis-i Vala üyesi Nakibüleşraf Tahsin Beyefendi bu işle görevlendirildi. Maiyetine de Maliye Nezareti'nden iki muhasip katip verilerek eytam muhasebelerinin teftişine başlandı.

Emval-i eytamın muhasebelerinin ücretsiz olarak görülmeye başlanması nedeniyle Rumeli Kadıaskerliği'nin kısmet muhasebe harçlarından almakta olduğu geliri kesildi. Bundan yaklaşık altı ay sonra Rumeli Kadıaskeri Hamdullah Efendi, kadıaskerliğin diğer gelirlerinin giderleri karşılayamadığını belirtti. Bunun üzerine 11 Şubat 1851 (9 Rebiülahir 1267) tarihinde hem bu sorunun giderilmesine karar verildi. Tahsin Beyefendi'nin muhasebe kayıtları üzerinde yaptığı inceleme sonunda yetim mal ve paralarının iyi bir şekilde idare edilebilmesi için hazırladığı layiha Meclis-i Vala'da müzakere edilerek 18 Temmuz 1851 (19 Ramazan 1267) tarihinde padişah tarafından onaylandı.
Bu düzenlemeyle kassam katiplerinin usulsüzlüklerinin önlenmesi, tereke işinin ve eytam parasının büyüklüğü nedeniyle emval-i eytam nazırının maiyetine bir muavin ve katip atanması, nazırın şeyhülislamın nezaretinde olması ve ayda bir kere yetim mal ve paraları hakkında şeyhülislama rapor verilmesi hükme bağlandı. Ayrıca askeri sınıfa ait terekelerin yazım ve taksim muameleleri yapılarak yetim paralarının Emval-i Eytam Nezareti'ne teslim edilmesi, bu mal ve paraların idare ve işletilmesinin nezaretin sorumluluğu altında olması, harç hasılatından kadıaskerlere hisse tahsisi ve Tahsin Beyefendi'nin teşkil edilecek Emval-i Eytam Nezareti'ne nazır atanması kararlaştırıldı. Böylece askeri sınıfa ait olan yetim mal ve paralarının yazım ve taksimi Anadolu ve Rumeli Kadıaskerliği'ne, paraların faizle işletilmesi de Emval-i Eytam Nezareti'ne ait olmak üzere iki iş birbirinden ayrıldı.

Alınan kararlardan biri de Meclis-i Vala'da bir komisyon kurularak konunun ayrıntılarının müzakere edilmesiydi. Bu karar üzerine Tahsin Beyefendi ile kadıaskerlik payeli diğer üyelerden oluşan bir komisyon kuruldu.
Bu düzenlemeye kadar büyük terekelere nazır tayini mutat ise de küçüklerde bu usul uygulanmadığı için varis ve yetimler zarara uğramaktaydı. Bu nedenle tereke yazımına gönderilecek katip, muhzır ve diğer memurların yanında Emval-i Eytam Nezareti tarafından da yetimi bulunan tüm terekelere hususi bir memur gönderilmesi, satılacak eşya için karşılıklı defter tutulması, terekenin layık olduğu kıymette satılması ve rüşvetçiliğe dikkat olunması istendi. 19

Emval-i Eytam eskisi gibi Bedesten'de muhafaza edilerek eytam sandıklarında toplanan paralar nezaret tarafından rehin veya kefil karşılığında % 15 oranıyla yani kisesi (500 kuruş) altı kuruş on para faizle işletilecekti. Faizle işletilecek para ve buna karşılık alınacak rehin veya kefilin işlemleri Eytam Nezareti, muameleye dair hüccetin tanzimi de kassam-ı askeri tarafından yapılacaktı. Paranın işletilmesindeki diğer taraflar ise emval-i eytamın vasisi ve katibi ile borç talep eden özel veya tüzel kişiydi.

Bir yetim rüştünü ispat ettiğinde nezaret tarafından muhasebesi görülerek malı borç verildiği yerden alınıp nakden ve tamamen teslim olunacak ve eskisi gibi kisede beş kuruş muhasebe harcı alınacaktı.




18 İlhami Yurdakul, a.g.e., s. 179.

[eyuphuseyin]

2.2.3 Merkez, Taşra ve Gayrimüslim Emval-i Eytamının Islahı

Askeri emval-i eytamla ilgili düzenleme yapılmıştı; fakat merkez ve taşradaki yetim mal ve paralarıyla ilgili yolsuzluklar ve bunlarla ilgili şikayetler düzenlemelerden sonra da devam etmekteydi.

5 Ekim 1854 (12 Muharrem 1271) tarihinde yapılan bir düzenlemeyle Üsküdar,

Galata ve Eyüp mahkemelerinde yazılan terekelerin kassam defteriyle beraber emval-i

19 İlhami Yurdakul, a.g.e., sf.179-182

eytam müdürüne teslimi ve her mahkeme için ayrı defter tutulup bedestenlerde sandık içinde muhafazası kararlaştırıldı. Haftada ikişer gün müdürün odasında vasiler ve müdür gözetiminde Bilad-ı Selase katiplerinin bağlı bulundukları kadılığın muhasebelerini görülüp neticesi üç ayda bir şeyhülislama sunulacaktı. Yazılan borç (idane) hüccetleri ve muhasebe defterlerinden Üsküdar'a ait olanlar, burasının Anadolu kadıaskerlerinin arpalığı olması nedeniyle, Anadolu kadıaskeri, Galata ve Eyüp'e ait olanlar da ilgili kadılar tarafından imzalanıp mühürlenecek, böylece emval-i eytamın iyi bir şekilde muhafazası, idaresi ve faizle işletilmesi sağlanacaktı.

2.2.4 Meclis-i İdare-i Emval-i Eytam'ın Kurulması
1851 yılında Emval-i Eytam Nezareti'nin kuruluşuyla başlayan ve taşrada eytam müdürlüklerinin tesisiyle devam eden süreç sonunda, 1874 yılında şeyhülislam nezaretinde yetim mallarıyla ilgilenecek bir meclis kuruldu. Meclisin başkan ve üyelerinin maaşları kaza kadılarının maaş tahsisatından verilecekti. Meclisin tam adı ‘Meclis-i İdare-i Emval-i Eytam’dı.

3 Ekim 1874 (21 Şaban 1291)'te Meclis içtüzüğü hazırlandı. Buna göre Meclis'in yazı işleri başkatip tarafından yürütülerek merkez ve taşra emval-i eytam muhasebeleri görülecekti. Diğer kurumlarla yapılacak yazışmalarda şeyhülislamın onayı gerekecek, Meclis kararları ittifak veya çoğunluk kararıyla alınacak ve bu düzenlemenin tadili şeyhülislamın yetkisinde olacaktı. Bu arada Meclis bünyesinde ilmiye sınıfının dul ve yetimlerine maaş tahsisi amacıyla ‘Muhtacin-i Eramil ve Eytam-ı ilmiyye Sandığı’ tesis edildi.

3 Ekim 1874’te (21 Şaban 1291) Meclis içtüzüğü hazırlandı. Buna göre

Meclis’in yazı işleri başkatip tarafından yürütülerek merkez ve taşra emval-i eytam muhasebeleri Meclis tarafından görülecekti. Diğer kurumlarla yapılacak yazışmalarda şeyhülislamın onayı gerekecek, meclis kararları ittifak veya çoğunlukla alınacak ve bu düzenlemenin tadili şeyhülislam yetkisinde olacaktı. Bu arada meclis bünyesinde ilmiye sınıfının dul ve yetimlerine maaş tahsisi amacıyla “Muhtacin-i Eramil ve Eytam-ı İlmiyye Sandığı” tesis edildi ve 2 Ekim 1874 (21 Şaban 1291) tarihinde içtüzüğü hazırlandı. Sandığın semayesi, ilmiyede yeni tayin ve zamlardan birer aylık kesilerek oluşturulacaktı. Sandığın idaresi ve sermayesinin muhafazası “Meclis-i İdare-i Emval-i Eytam” tarafından yürütülecekti Her ay sandık için tahsis edilen para “Maaş-ı İlmiyye Kitabeti” tarafından gerekli muameleleri yapılarak şeyhülislam meclise gönderilecekti.1906 yılında yapılan değişiklikle daimi üye sayısı altıya çıkarılmıştır. Eytam Müdürü ve katip tabi üyedir. İstanbul Eytam Müdürü, Şeyhülislamlık tarafından ilmiyye sınıfından seçilerek padişah onayı ile atanırdı. Diğer eytam müdürleri ve meclisleri, İstanbul Eytam Müdürlüğü’ne bağlıdır. Daha sonra 1914 yılında tapılan değişiklikle İstanbul Eytam Müdürü fermanla atanmaya ve azledilmeye başlanmıştır. Müdür azl edildiğinde veya görevi başında olmadığında vekalet etmek üzere bir yardımcı atanmaktadır.20

Eytam İdaresi’nin adı kuruluşundan1914 yılına kadar “Eytam Müdüriyeti” veya “Eytam İdaresi” şeklinde zikr edilirken, 1914 yılında çıkarılan bir ek nizamname ile adı “Dersaadet Emval-i Eytam ve Beytü’l Mal Müdüriyeti” şeklinde değiştirilmiştir. Aynı şekilde Eytam Sandıklarının adı da 1914 yılında “Eytam İdanat Sandığı” şeklinde değiştirilmiş olup her türlü idane işlemi bu sandık adına yapılmıştır.
Osmanlı Cemiyeti’nde yetimlere ait malların hukuki açıdan vakıf malları gibi özel korumaya alınmış ve buna uygun düzenlemeler yapılmıştır.21 Buna göre yetim çocukların mallarının vasileri tarafından para vakıflarına benzer şekilde işletildiği ve asl-i mal muhafaza edilerek elde edilen gelirin yetimlerin ihtiyaçların temini için sarf edildiği, rüşt yaşları geldiğinde ise mallarının kendilerine teslim edildiği görülmektedir.

Ancak yetimlerle ilgili düzenlemelerin bu kadarla kalmadığı anlaşılmaktadır. Özellikle savaş meydanlarında şehit düşen askerlerin geride bıraktığı çocukları için bu amaçla bir takım fonlar oluşturulduğu ve bunların gelirleri ile de yetim kalan çocukların ihtiyaçlarının karşılandığı görülmektedir.22

Tanzimat Döneminde bu nevi fonların idaresi için bir “Terekat Müdürlüğü” kurulduğu, daha sonra bir elden idaresini sağlamak amacıyla bunun nakit para vakıflarının idaresi ile birleştirilerek Evkaf Nezareti’ne bağlı “Terekat ve Nukûd-u Mevkufe Kalemi” ne dönüştürüldüğü görülmektedir.23 Bu kalemde biriken paralar daha sonra Evkaf Bankası’nın sermayesini teşkil etmiştir.

Nizamnamelerden anlaşılan kadarı ile Eytam Nezareti’nin görevleri şunlardır;

20 Düstur Tertip II, C.VII, s.758
21 Dr. Tahsin Özcan, Osmanlı Devleti Para Vakıfları, s. 86-87.
22 Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları I, s. 311 v.d.; “Kavanin-i Yeniçeriyân-i Dergâh-ı
Âli”, s. 193, 254.
23 Öztürk, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, s. 140.

[eyuphuseyin]

 Tereke yazımına giden mahkeme memurlarıyla birlikte bir memurunu göndererek tereke yazımına ayrı bir defter tutmak,
 Terekelerden yetimin hissesine düşen mal ve eşyaların fiyat tespitini ve kontrolünü yapmak,
 Yetim hissesine düşen eşyaların satılıp satılmadığına dair belge vermek,
 Yetimin malından borç verilecek miktarın karşılığı, rehin alınacak malın kıymet ve taktirini yapmak ve kıymetini belirten bir ilmuhaberi vasiye vermektir.

Nezaret bu malları bilirkişilere tespit ettirmekteydi. Bilirkişilerin herhangi bir yolsuzluğu sebebiyet vermemesi için birbirine kefalet senedi ile kefil ve mesul tutulmaktaydı. Bilirkişi olan esnafın kefalet senedi ise Nezarette saklanmaktaydı.

Nezaret gerektiği takdirde yetim mallarının muhasebesini denetleyebiliyordu. Hatta birkaç ayda bir yetim işleri ve malları ile ilgili şeyhülislamlık makamına rapor verilirdi. Yetim, mahkeme huzurunda rüştünü ispat ederse Eytam Sandığı’nda bulunan malları Nezaretçe kendisine teslim edilirdi.

Düsturlara göre Eytam İdare Meclisi’nin görevleri aşağıdaki gibi özetlenmiştir.24
1. Sandıklara verilen yetim para ve mallarını muhafaza etmek,
2. Yetimlerin gayr-ı menkullerini idare etmek ve usulüne uygun olarak her türlü vergi, vesair masrafları yapmak,
3. Devletçe kendilerine tahsis edilen maaşı tahsis etmek,
4. Yetimlerin iaşelerine karşılık nafakalarını sağlamak,
5. Veli ve vasilerin hesaplarını kontrol etmek,
6. Tereke yazımı ve işlemlerini kontrol etmek ve mirasçı ile hazine
hissesinin ödenmesinden sonra kayıp hisseleri muhafaza etmek,
7. Kesin ve kesin olmayan vade ile ödenecek parayı kabul etmek,
8. Merkez Meclisi’nin görevleri ise taşra eytam sandıklarının hesaplarını
incelemek ve işlemlerine nezaret etmektir.

24 Düstur Tertip II, C.VII, s.758