Lozan Mübadelesi’nin Ekonomik Sonuçlarını Emval-i Metruke Kanunları Üzerinden Okumak Ümit KURT

[eyuphuseyin]

Lozan Mübadelesi’nin Ekonomik Sonuçlarını Emval-i Metruke Kanunları Üzerinden Okumak
Ümit KURT

I. Giriş
1915 yılında sürgün edilen Ermenilerin ve Rumların geride bıraktıkları malların idaresi için gerek Osmanlı gerekse Cumhuriyet döneminde bir dizi kanun,
kararname ve yönetmelik çıkartılmıştır. Bu makalede 1915-23 arası ve 1923
sonrası dönemde, 27 Mayıs 1915 tarihli tehcir (sevkiyat) kararına tabi tutulmuş
Osmanlı Rum vatandaşlarının Osmanlı Ermenileri ile birlikte taşınır ve taşınmaz
mallarının idaresi ile ilgili çıkartılmış Emval-i Metruke hukuksal mevzuatı özetlenecek, bu mevzuatın Rum ve Ermeni mallarının el değiştirmesi sürecindeki
etkisi yorumlanacak, 1918 sonrası tehcir edildikleri bölgelerden yurtlarına dönmek isteyen Rumların geri dönüşlerini ve mallarının tekrar başına geçmesini
engellemek amacıyla çıkartılmış kanunlar irdelenecek ve son tahlilde Emval-i
Metruke Kanunları ile oluşturulan bu mülksüzleştirme sürecinin 1923 Lozan
Mübadelesi ile doruk noktasına ulaştığı ve bu sürecin büyük ölçüde tamamlandığı iddia edilecektir.


Bu makalenin yazımında büyük ölçüde Taner Akçam ile birlikte kaleme aldığımız ve
İletişim Yayınları tarafından Kasım 2012 tarihinde yayımlanan Kanunların Ruhu: Emval-i
Metruke Kanunlarında Soykırımın İzini Sürmek başlıklı kitaptan yararlanılmıştır.
Clark Üniversitesi, Tarih Bölümü.

[eyuphuseyin]

II. İttihat ve Terakki Döneminde Emval-i Metruke Kanunları

Mübadelenin ekonomik sonuçlarını anlamak için tehcir edilen Rumların mallarıyla ilgili 1915-23 ve 1923 sonrası çıkartılan kanunların ve bütün bir hukuksal
mevzuatın irdelenmesi elzemdir. Bu bağlamda, Türk-Yunan mübadelesinin
hukuk yoluyla gerçekleştirilmiş gayrimüslimleri mülksüzleştirme sürecinin bir
devamı olduğu ileri sürülecek ve bu sürecin tamamlanmasına ilişkin gerek İttihat
ve Terakki gerekse Kemalist Cumhuriyet döneminde çıkartılan bir dizi kanun,
kanun hükmünde kararname, tüzük ve yönetmeliğin “ruhu” açıklanmaya çalışılacaktır. İlgili kanun ve yönetmeliklerin büyük bir çoğunluğu Cumhuriyet döneminde çıkartılmıştır. Emval-i metruke kanunları, “normal ve sıradan” görülen
ve öyle algılanan kanunlardır. Bu nitelikleri itibarıyla varlıkları hiçbir zaman
sorgulanmamıştır.
1913-18 arası dönemde İttihat ve Terakki (İT) hükümetinin çıkarmış olduğu
tehcir kararı uyarınca sürgüne tabi tutulan iki büyük topluluk vardır: Rumlar ve
Ermeniler. Sürgün edilen söz konusu Osmanlı vatandaşı Rumların ve Ermenilerin geride bırakmak zorunda kaldıkları taşınır ve taşınmaz malların idaresi için
İT iktidarının düzenlemiş olduğu bir dizi hukuksal mevzuat işleme koyulmuştur.

[eyuphuseyin]

Bu hukuksal mevzuat esas itibariyle tehcire tabi tutulan Rumların ve Ermenilerin mal ve mülklerinin ellerinden alınması sürecinin “legal” bir kisveye bürünmüş halidir.
İT hükümeti, 1913-18 arası dönemde Rumlara ilişkin iki ayrı kategori oluşturmuştur. Birinci kategori, Birinci Cihan Harbi başladığı sıralarda, Yunanistan
ile nüfus değişimi görüşmelerine konu olan Rumları kapsar. Bu değiş-tokuşa
konu olacak Rum mallarının nasıl idare edileceği, karşılıklılık esasına göre düzenlenmek istenmiştir. İlgili anlaşma, savaş nedeniyle yürürlüğe girmemiş olsa
da bu kategoriye giren Rumların mallarına nasıl el konulacağı ve söz konusu
malların nasıl kullanılacağı, geriye kalan Rum topluluklarından farklıdır. İkinci
kategori, savaşın ilerleyen yıllarında, sahil boylarından iç bölgelere göç ettirilen
Rumları içerir.
Bu bağlamda Yunanistan’a zorla sürülen Rumlar ile sahil şehirlerinden iç
bölgelere sürülen Rumlara ilişkin iki ayrı politika devreye sokulmuştur. Bu politikaların uygulanması hususunda herhangi bir karışıklığa meydan vermemek için
“Mübâdele-i Muhâcirîne Aid Cedvellerin Sûret-i İmlâsı Hakkında Talimât”
çıkartılmış,1
talimatnamede Yunanistan’a sürülmüş Rumlar ile Anadolu içlerine
sürülmüş Rumlar arasında ayrım yapılmış ve bu iki kesimin mallarının idaresindeki farklar ve nelere dikkat edileceği özel olarak düzenlenmiştir.
Belirtmek gerekir ki sürgüne maruz kalan Rumlara ait taşınır ve taşınmaz
malların idaresi Ermeni mallarından ayrı bir sorun olarak ele alınır. İdareciler
durumun farkında olduğundan bölgelere yollanan çeşitli yazılarda bu ayrımlara
dikkat edilmesi özel olarak istenir.2
Aradaki en önemli fark Rum mallarının kesin tasfiyeye tabi tutulmamış olmasıdır. Yunanistan’a giden Rumların bıraktıkları
mallar, Yunanistan’dan gelen Müslümanların orada bıraktıkları mallar ile “değiştokuşa” tabi tutulmak istenmektedir. Ayrıca, askerî nedenlerle iç bölgelere sürülen Rumların geri dönecekleri hesap edilmektedir. Tasfiye işlemi bu nedenle
gerçekleştirilmez.
1919 sonrasında da benzeri gelişmeler gözlenecektir. Rumlar arasında, 1923
Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi Antlaşması’na tabi olanlarla olmayanlar ayrımı
yapılır. Hatta İstanbul Rumları mübadeleye tabi olmadıkları, fakat 1918-22 döneminde birçok Rum, Anadolu’dan İstanbul ve civarına gidip yerleştiği için
kanunlarda bu durum da hesaba katılır. İstanbul’a sonradan giden bu kișiler de
(mallarına el koyma imkanı yaratacağı için) mübadeleye tabi tutulan Rumlar

1 Talimatnamenin tam metni için bakınız, BOA/DH. EUM. 3.ŞB, 2/26-A içinde, 1
Teşrinievvel 1330 (14 Ekim 1914).
2 Savaş yıllarında Ermeni ve Rum mallarının idaresi konusundaki farklılıklara ilişkin olarak
bknz; Taner Akçam, Ermeni Meselesi Hallolunmuştur, Osmanlı Belgelerine Göre Savaş Yıllarında
Ermenilere Yönelik Politikalar, İstanbul: İletişim Yayınları, 2008, s. 127-29. Konuya ilişkin daha
ayrıntılı bir çalışma için bknz; Ahmet Efiloğlu, Raif İvecan, “Rum Emval-i Metrukesinin
İdaresi”, History Studies, (2/3, 2010): 125-46

[eyuphuseyin]

kapsamında ele alınırlar. Herhangi bir karıșıklık söz konusu olduğu durumlarda
çıkartılan özel kararnamelerle bu karışıklıklara açıklık getirilmeye çalışılmıştır.3
İttihat ve Terakki Hükümeti döneminde çıkarılan kanun ve talimatnamelerle,
Rumlardan ve Ermenilerden kalan mallarla ne yapılacağına ilişkin son derece
detaylı eylem planı çıkartılmış; ama bu malların karşılıklarının Rumlara ve Ermenilere nasıl iade edileceğine dair hiçbir hukuki düzenlemeye gidilmemiştir.
Birinci Cihan Harbi’nin yenilgi ile sonuçlanması üzerine İttihat ve Terakki Hükümeti, 8 Ekim 1918’de istifa etti. İlk hükümet, 11 Ekim 1918’de Ahmet İzzet
Paşa tarafından kuruldu ve 4 Kasım 1922 tarihine kadar toplam 11 hükümet
görev yaptı.4
Hükümetlerin ilk eylemlerinin arasında, İttihat ve Terakki üyelerine
karşı yargılamaları başlatmak5
ve sürgüne gönderilen ve sağ kalan Ermenilerin
ve Rumların geri dönmelerine izin vermek geliyordu.
III. Geri Dönüş Süreci ve Engellemeler
19 Ekim 1918’de Ahmet İzzet Paşa hükümetinin programının okunmasını
takiben 21 Ekim 1918’de sürgün edilen Ermeni ve Rumların geri dönmelerine
müsaade edilmesine ilişkin emir, ilgili tüm illere gönderildi.
6
22 Ekim’de “Seyahat varakası” ile seyahat etme usulünün kaldırılmasının düşünüldüğü ve bunun
ne gibi zararlar yaratabileceği soruldu.7
23 Ekim 1918’de sürgün edilen Ermeni
ve Rumların sağ salim memleketlerine dönebilmeleri için gerekli tedbirlerin

3 İttihat ve Terakki yönetiminin, hangi grupların mallarına yönelik, ne türlü farklı politikalar
uyguladığı, Dahiliye Nezareti İskân-ı Aşâir ve Muhâcirîn Müdüriyeti (bundan sonra İAMM)
tarafından hazırlanan 16 Kanunusani 1332 (29 Ocak 1917) tarihli, “Ahvâl ve İlcâât-ı
Fevkaladeden Dolayı Mahall-i Âhere Nakledilen Eşhâs ile Emvâl-i Metrukeleri Hakkında
Mütalaanamedir” başlıklı raporda ayrıntılı olarak ele alınır. Rapor Ermeniler, Rumlar, Suriyeli
Aileler (Araplar) ve Bulgarlar olarak dört ayrı grubu ele alır ve bunların mallarına yönelik
farklı uygulamaları özetler. BOA/BEO, 4505/337831.
4 Yedi ayrı sadrazam tarafından kurulan bu hükümetlerin görev sürelerine ilişkin bakınız;
Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler, Cilt II, Mütareke Dönemi, İstanbul: Hürriyet Vakfı
Yayınları, 1986, s. 37.
5 1919-22 döneminde İstanbul’da faaliyet gösteren Divan-ı Harbi Örfi’de toplam 63 dava
görülmüş ve 200 civarında sanık yargılanmıştır. Konu hakkında daha ayrıntılı bilgi için bknz;
Vahakn Dadrian, Taner Akçam, Tehcir ve Taktil Divan-ı Harb-i Örfi Zabıtları, İttihat ve
Terakki’nin Yargılanması (1919-1922), İstanbul: Bilgi Üniversitesi, 2009.
6 Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve
İskanı, Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, 2007, s. 396.
7 BOA/DH.ŞFR., 92/207, Edirne, Erzurum, Adana, Ankara, Aydın, Bitlis, Halep,
Hüdâvendigâr, Diyarbakır, Sivas, Trabzon, Kastamonu, Konya, Ma’muretü’l-aziz, Musul ve
Van Vilâyetleriyle Urfa, İzmit, Bolu, Canik, Çatalca, Karesi, Kale-i Sultaniye, Menteşe, Teke,
Kayseri, Kütahya, Karahisar-ı Sahib, İçel, Batum, Kars, Erzincan, Eskişehir, Niğde
Mutasarrıflıklarına 22 Ekim 1334 (1918) tarihli şifre telgraf.

[eyuphuseyin]

alınması istendi ve bu hususlarda kusuru görülenlerin cezalandırılacakları bildirildi.8

Daha sonra bölgelere, geri dönme işlerinin tam ve düzenli yapılabilmesi için
emirler gönderilmeye devam edildi. Yollanan çeşitli emirlerle Ermeni ve Rumların seyahat vesikası olmadan seyahat edebilmeleri; kendilerine hususi tren tahsisi; yiyecek, içecek ve yol masrafları gibi ihtiyaçlarının karşılanması ve gidecekleri
yere emniyet içinde varmalarının sağlanması istendi.9
20 Kasım 1918’de bildirilen rakamlara göre, 7.163’ü Ermeni toplam 10.601 kişi geri dönmüştü.10 21
Aralık 1918 tarihinde ise 2.552 Müslüman, 19.695 Rum ve 23.420 Ermeni’nin
geri döndüğü açıklanır. Açıklamayı Meclis’te yapan bakan, bu insanların yerleştirilmiş olduğunu da söyler.11
Geri dönmeler konusunda karşılaşılan en büyük sorun, Rumlara ve Ermenilere geride bıraktıkları menkul ve gayr-i menkul malların nasıl iade edileceği idi.
18 Aralık 1918 tarihinde bu konuda ayrıntılı bir tamim hazırlandı ve bölgelere
gönderildi. Tamimde, Rumların ve Ermenilerin el konulan mallarının geri verileceği ve geri dönenlerin evlerinde oturan memur, zabitan ve şahısların bu yerleri en kısa sürede boşaltmaları istendi.12 Rumların ve Ermenilerin ev ve arazileri

8 Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve
İskanı, s. 397-8.
9 28 Ekim, 5 ve 23 Kasım 1334 (1918) tarihli tebligatlar için bknz; a.g.e., s. 399-403.
10 a.g.e., s. 402. Geri dönüşler konusunda daha ayrıntılı bir çalışma için bakınız, İbrahim
Erhem Atnur, “Tehcirden Dönen Rum ve Ermenilerin İskanı”, Yüksek Lisans Tezi,
Erzurum Üniversitesi, 1991.
11 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre: 3, İçtima Senesi: 5, Cilt I, s. 362.
12 Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve
İskanı, s. 412-7.

[eyuphuseyin]

teslim edilecek, bu evlerde oturan muhacir ve mülteciler tahliye edilecek, imkân
olmadığı durumlarda müsait evlerde birkaç aile bir arada barındırılacak, açıkta
kalanlar muhacir köylerine yerleştirilecekti. 22 Aralık 1918 tarihli bir yazıda Dahiliye Nazırı, 22 Eylül 1916 tarihli geçici kanuna göre tasfiyeye tâbi tutulmuş
olan “emval ve matlûbâtın” sahiplerine “tamamen ve kâmilen iadeleri(ni)” sağlayacak bir kanunun süratle hazırlanmakta olduğunu bildiriyordu.13
İlgili kanunun gecikmesi nedeniyle, mal ve mülklerin iadesi ve iskan sorunlarının çözülmesi esas olarak merkezden gönderilen telgraflar aracılığı ile halledilmeye çalışıldı. Dikkati çeken hususlardan birisi, “metruk emval-i menkule ve
gayr-i menkullerin” vekil veya vasilerine verilmeyerek doğrudan mal sahibi olan
kişilere verileceğinin kararlaştırılmış olmasıydı14, ki bu 12 Ocak 1920 kararnamesi ile değiştirilecek ve vekil ve vasiler de malları alabileceklerdir. 12 Ocak 1920
kararnamesi ise İT’nin 10 Haziran ve 26 Eylül 1915 tarihlerinde hazırladığı Ermeni ve Rum menkul ve gayr-i menkul mal ve mülklerinin tasfiyesini içeren
kanunları yürürlükten kaldırıyordu. Söz konusu kararname, Rum ve Ermeni
mallarının tasfiyesini içeren bu kanunları ortadan kaldırmakla kalmıyor, aynı
zamanda bu malların ve mülklerin sahiplerine veya sahiplerinin olmadığı durumlarda varislerine iadesini öngörüyordu.
Malların iadesi meselesini merkezden emirlerle çözme 1919 yılı boyunca da
devam etti. Örneğin, 19 Şubat 1919’da tüm illere yollanan bir emirle Emval-i
Metruke depolarından resmî dairelere geçici olarak nakledilen eşyaların sahiplerine iade edilmesi,15 19 Mart 1919’da sürgüne tâbi olmuş Rumların ve Ermeni
bazı vergilerden muaf tutulması istendi.16 Emval-i Metrukeler konusunda bölgelerden gelen bazı isteklere ise konunun Bakanlar Kurulu’nda görüşülmekte olduğu gerekçesiyle karşı çıkılıyor ve beklenilmesi isteniyordu.17
Dönemin gazete haberlerinden, Ermeni evlerine yerleşenlerin boşaltılmasının ciddi bir sorun oluşturduğu anlaşılmaktadır. 27 Mart 1919 tarihli bir habere
göre, Ermeni ve Rumlardan boşalan evlere yerleştirilen Müslümanlar, Muhacirin
Cemiyeti adı altında bir örgütlenmeye gitmişlerdir. Yapılan açıklamada, Ermeni
ve Rumların “avdeti üzerine onların yerlerine iskân edilmiş bulunan Muhâcirîn-i
İslâmiye(nin) o yerlerden ihrâc edilip tamâmen açıkta” kaldığı söylenir. Dernek,
yersiz yurtsuz kalan Müslüman sayısını “150 bin raddesinde” olarak bildirmektedir.18 Hükümet, bazen karşılaşılan sorunları anlamak üzere bölge Muhacirin
Müdürlerini merkeze çağırıyor ve “Rum ve Ermenilerin memleketlerine avdeti
üzerine ne kadar muhacir açıkta kalmıştır? Bunlardan elyevm muhtâc-ı iskân ne

13 a.g.e., s. 414 ve s. 417.
14 a.g.e., s. 481.
15 a.g.e., s. 453-4.
16 BOA/DH.SYS., 53/2, Dahiliye Nezareti AMMU’dan Sadrazamlık Makamı’na 19 Mart
1335 (1919) tarihli yazı.
17 Örneğin, 19 Ağustos 1335 (1919)’de, Trabzon’dan gelen, geri dönmeyen Ermenilerin mal
ve mülklerinin yetim Ermeni çocukları için kullanılması isteği reddediliyordu. Başbakanlık
Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskanı, s. 497
18 Tercüman-ı Hakikat, 27 Mart 1335 (1919)

[eyuphuseyin]

kadar kimse vardır? Bunlar nerelerdedir? Muhacirlerin iskânına müsâid arazi
mevcûd mudur? Mevcûdsa nerelerde ne kadardır ve iskânları nereye…” gibi
sorulara cevap aramaya çalışıyordu.19
IV. Türkiye Dışında Kalan Rumların Geri Dönüşlerinin
Engellenmesi
Her ne kadar, 18 Ekim tarihi ile birlikte sürgüne gönderilen Rum ve Ermenilerden sağ kalanlara geri dönme müsaadesi verilmişse de süreç sorunsuz işlememiştir. Osmanlı Hükümeti ve daha sonra Ankara’da faaliyete geçecek milliyetçi hareket, özellikle 1918 Mondros ateşkes antlaşması sınırları dışında kalan
Rum ve Ermenilerin geri dönmelerini birtakım tedbirlerle engellemeye çalışacaklardır. Bunu yaparken yine kanunlar devreye sokulmuştur. Türkiye dışında
kalan Ermeni ve Rumları içeri sokmamakta kullanılan kanunların başında 1869
Vatandaşlık Kanunu gelir.
İlgili kanunun Osmanlı vatandaşlarının başka ülke vatandaşlığına geçme
esaslarını düzenleyen beşinci ve altıncı maddeleri son derece önemlidir. Beşinci
maddeye göre, bir Osmanlı vatandaşının başka bir ülke vatandaşlığına geçmesi
ancak hükümet izniyle mümkündür. Gerekli izin alınmadan başka ülke vatandaşlığına geçen kişinin işlemi geçersiz sayılır. Söz konusu kişi, Osmanlı vatandaşı sayılmaya devam edilir ve kendisine ona göre muamele yapılır. Altıncı maddeye göre de izni almaksızın başka devlet vatandaşlığına geçen kişi, “eğer devlet
isterse”, vatandaşlıktan çıkartılabilir ve vatandaşlıktan çıkartılan kişinin Osmanlı

19 BCA/TİGM, 272.11/14.50.12, 28 Haziran 1335 (1919); belgeyi aktaran, Tayfun Eroğlu,
“Tehcirden Milli Mücadeleye Ermeni Malları (1915-1922)”, Yayımlanmamış Doktora Tezi,
Dokuz Eylül Üniversitesi, 2008, s. 135.

[eyuphuseyin]

Devleti’ne girmesi yasaktır.20 1918 Kasımı’nda çıkartılan pasaport kanunu ile
girmeye teşebbüs edenlere hapis cezası verileceği de eklenecektir.
Bilmekte fayda vardır ki 1869 Kanunu çok özel bir amaç için çıkartılmıştı.
Tüm bir 19. yüzyıl boyunca büyük devletler, İmparatorluk’taki konsoloslukları
aracılığı ile Hıristiyan Osmanlıları kendi vatandaşlıklarına alıyorlar ve bu kişiler
kapitülasyon olarak bilinen antlaşmalardan doğan hakları kullanabiliyorlardı.21
1869 Vatandaşlık Kanunu, bu yaygın pratiği engellemek amacıyla çıkartılmıştı.
Şimdi bu kanun, zorla yerlerinden yurtlarından edilmiş Ermeni ve Rumların
girişlerini engellemek ve mallarını onlara geri vermemek için kullanılacaktır.
Bu, daha çok 1923 sonrası gözlenen bir pratik olacaktır. ABD, İngiltere gibi
devletler Lozan Antlaşması’nda yer alan hükümlere dayanarak, kendi vatandaşı
olmuş Ermenilerin malları için tazminat istediklerinde, Türk yetkilileri bu hakkın
ancak kendilerine haber vererek başka ülke vatandaşlığına geçmiş kişilere tanınacağını bildirmişlerdir. Bu izni almamış kişiler, 1869 kanununa göre hâlâ Türk
vatandaşı sayılacak ve yabancı devletlerin hak talepleri reddedilecektir. Fakat
Türkiye tarafından hâlâ Türk vatandaşı sayılan bu kişiler, gelip mallarını kendileri almak istediklerinde ise habersiz başka ülke vatandaşlığına geçtikleri söylenerek 1869 yasasının altıncı maddesine dayanılarak ülkeye sokulmayacaklardır.
Tüm bu dönemde sıkça başvurulan bir diğer kanun, (1911 ve 1918) Pasaport
Kanunu’dur. Her ne kadar 1918 Kanunu, 1911 Kanunu’nu yürürlükten kaldırmış ise de yapılan değişiklikleri görmek için ikisine birden bakmakta fayda vardır. 1911 yılı Pasaport Kanunu’nun dördüncü faslındaki düzenlemelere göre,
pasaportu olmayan ve Osmanlı vatandaşı olduğunu ispat edemeyen kişi ülkeye
sokulmaz.22 Normal koşullarda son derece anlaşılabilir olan bu madde, zorla
sürgün edilmiş ve daha sonra oluşan devlet sınırlarının dışına düşmüş insanlara
karşı da kullanılmış ve bu insanlar, Osmanlı-Türk devletinden alınmış uygun bir
kağıtla ülkeyi terk etmemiş oldukları gerekçesi ile ülkeye sokulmamışlardır. Ayrı-

20 Tebaiyet-i Osmaniye Kanunnamesi, Düstur, Birinci Tertip, Cilt 1, İstanbul: Matbaa-ı
Amire, 1289; ayrıca bknz BOA/Y.EE.41/133. İlgili maddeler aynen şöyledir: “Madde 5-
Tebaa-i saltanat-ı seniyyeden me’zûnen tâbiiyet-i ecnebiyyeye giren eşhâs tebdil-i tâbiiyet
ettikleri tarihten itibaren ecnebî sıfatında tutulup haklarında ol vecihle muamele olunur fakat
Devlet-i Aliyye’den me’zûn olmaksızın tâbiiyet-i ecnebiyyeye girer ise işbu tâbiiyet-i cedidesi
ke en lem yekûn ve kendisi kemâ kân tâbiiyet-i Devlet-i Aliyye’den addolunup kâffe-i
hususâtta tebaa-i Devlet-i Aliyye hakkında olunan muamelenin aynı icra kılınacaktır. Her
hâlde tebaa-i Devlet-i Aliyye’den bir şahsın terk-i tabiiyyet etmesi mutlaka irade-i seniyye
üzerine verilecek bir senede muallak olacaktır. Madde 6- Saltanat-ı seniyye tarafında me’zûn
olmaksızın diyâr-ı ecnebiyyede tebdil-i tâbiiyet eden veyahut bir ecnebî devletin hizmet-i
askeriyyesine giren şahsı Devlet-i Aliyye ister ise tâbiiyetinden ıskat edebilir ve bu makûle
tâbiiyeti ıskat olunan eşhâsın Memâlik-i Şâhaneye avdeti memnu olur.”
21 Konu hakkında daha fazla bilgi için bknz Taner Akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu,
İttihat ve Terakki’den Kurtuluş Savaşı’na, Ankara: İmge Kitabevi, 1999, s. 55-60.
22 BOA/DH.HMŞ., 15/58, Nezaret-i Celile-i Dahiliye Sicill-i Nüfus İdare-i Umumiyesi
Pasaport Kanunu.

[eyuphuseyin]

ca kanunun 18’inci maddesi başka ülkelere ait pasaportların, vatandaşlık konusunun halledilmesinde tek başına yeterli olmayacağını açık olarak belirtmiştir.23

1918 Kasım tarihli Pasaport Kanunu ile yukardaki noktalar daha da ayrıntılı
olarak düzenlenecektir. Kanunun “usulüne muvafık pasaportu hâmil olsalar bile
Memâlik-i Osmaniye’ye duhulleri memnu [yasak]” olan kişilerle ilgili üçüncü
madde ile getirilen düzenlemeler sanki geleceğe yönelik alınmış özel önlem gibidir. Buna göre, yürürlükte olan usul ve kanunlar uyarınca hükümetten izin almadan gelen muhacirler ve vatandaşlıktan çıkartılmış kişiler, uygun pasaportlara
sahip olsalar dahi ülkeye sokulmayacaklardır. Kanunun 23’üncü maddesine
göre, hâlâ Osmanlı vatandaşı olan bir kişi, “zaruret-i mübremeye [kaçınılmaz
zorunluluk] müstenit olmaksızın ecnebî pasaportunu hâmilen Memâlik-i Osmaniye’ye dâhil olur ise altı aydan iki seneye kadar hapis” edilecektir. 24
1911 Kanunu’nda olmayan bu yeni düzenlemelerin 1918 Kasım ayında getirilmiş olması oldukça anlamlıdır ve nitekim bu maddeler, özellikle tehcir edilmiş
ve geri dönmek isteyen Rum ve Ermenilere karşı kullanılacaktır. Örneğin 4
Mayıs 1919’da Erzurum’a gönderilen bir telde “Rusya’ya ve memâlik-i sâ’ire-i
ecnebiyyeye [diğer yabancı ülkelere] firâr eden” Ermenilerden, ülkenin güvenliği ve
emniyetini bozacak olanlar ile “Pasaport Kanunu’nun üçüncü maddesi mucibince Memâlik-i Osmâniye’ye duhûlleri memnû bulunanların” ülkeye girişlerinin
yasak olduğu bildirilecektir.25 28 Mayıs 1919’da Trabzon’a gönderilen bir telgraftan, aynı uygulamanın Rumlar için de yapıldığını görüyoruz. Telgrafta, “pasaport
kanununun üçüncü maddesine nazaran istihsâl-i me’zûniyet etmeksizin [izin
almaksızın] bilâd-ı ecnebiyeye [yabancı memleketlere] gidenlerin tekrâr memâlik-i
’Osmâniye’ye ’avdetleri memnu [yasak]” olduğu bildirilir ve kanuna aykırı olarak
giriş yapmış olanların hemen çıkartılması istenir.26
Ermeni ve Rumların ülke içine sokulmaması, vatandaşlık ve pasaport kanunları esas alınarak zamanla daha sistematik hale sokulacaktır. Bölgelere yollanan
emirlerde, “Usulen hükümetten istihsâl-i müsaade etmeksizin hicret edenlerle
kezâlik [bunun gibi] hükümet-i seniyye tarafından mezun olmaksızın [izin almaksızın] diyar-ı ecnebiyede tebdil-i tabiiyet eyleyenlerin Memâlik-i Osmaniye’ye avdetleri memnû’ bulunduğu pasaport ve tabiiyet kanunlarının mevâdd-ı
mahsusası ahkâmından olduğu” açık olarak yazılacaktır.27

23 a.g.e.
24 BOA/DH.İUM., 20/21-14/04, Pasaport Kanunu. İlgili maddeler aynen şöyledir; “usul-i
mer’iye [riayet edilen usullere] ve mukarrerât-ı müttehazaya [yürürlükte olan kararlara] tevfikan
[uygun olarak] hükümet-i seniyyeden müsaade-i resmiye istihsâl etmeksizin gelen muhâcirler
ve “Tabiiyet-i Osmaniye’nin tebdil [değiştirme] veya ıskatından [iptalinden] dolayı Memâlik-i
Osmaniye’ye duhulleri memnû’ olanlar.”
25 BOA/DH.ŞFR., 99/44, Dahliye Nezareti, AMMU’dan Erzurum vilayetine 4 Mayıs 1335
(1919) tarihli şifre telgraf.
26 BOA/DH.ŞFR., 99/369, Dahliye Nezareti, AMMU’dan Trabzon vilayetine 28 Mayıs 1335
(1919) tarihli şifre telgraf.
27 BOA/DH.ŞFR., 104/118, Dahiliye Nezareti AMMU’dan Teke Mutasarrıflığı’na 10 Kasım
1335 (1919) tarihli şifre telgraf.

[eyuphuseyin]

V. Geri Dönüşü Engelleme Politikaları
1918 Ekimi sonrası geri dönmeleri zorlaştırma doğrultusunda ilk uygulama
“firar etmiş” Rumlara karşı yapılır. “İşledikleri çeşitli suçlardan dolayı Yunanistan veya diğer yerlere kaçmış olan Rumların” Osmanlı topraklarına kabul edilmemesi, 7 Kasım 1918 şifre ile ilgili yerlere bildirilir.28 Bu tür geri dönmelerin
artması ile birlikte, 3 Ocak 1919 tarihinde İstanbul’daki yabancı temsilciliklere
başvurulur ve Rumların toplu olarak geri getirilmesine yardımcı olmamaları
istenir.29 Nisan başında başvuru girişimi yenilenir.30 İngiliz ve Fransız temsilcileriyle yapılan görüşmeler sonucu, firar etmiş ve Osmanlı ülkesi ile alakasını kesmiş Rumların kabul edilmemesi konusunda anlaşmaya varılır.31
Rumların geri dönüşlerinin engellenmeye çalışılmasının çeşitli nedenleri vardır. Birincisi, gerek Balkan Savaşı sırasında gerekse 1913-14 yıllarında birçok
Rum Yunanistan’a sürülmüştü ve bunlardan boşalan yerlere Yunanistan’dan
gelen Müslüman muhacirler yerleştirilmiş bulunuyordu. Osmanlı Hükümeti,
Yunanistan ile karşılıklı görüşme ile konuyu halletmek istemekteydi. İkinci neden, Yunanistan’ın mevcut durumdan istifa ederek Anadolu’nun bazı yerlerinde
nüfus çoğunluğu yaratmasından endişe edilmesidir.32 Nitekim 11 Nisan 1919’da
Bakanlar Kurulu, “Yunanistan ve Bulgaristan’ın halihazır ahvalden istifade ederek bazı yerlerde nüfus artırma ve iskan işleri yapmalarını” men kararı alacaktır.33
Girişlerin engellenmesi konusunda önemli bir adım 16 Nisan 1919’da atılır
ve kimlerin giriş yapmalarına izin verileceği konusunda dört maddelik bir bakanlar kurulu kararı alınır. Pasaport Kanunu’na ve Bakanlar Kurulu kararına aykırı
durumda olan hiç kimsenin içeri alınmaması istenir.34 Sınır bölgelerine yazılan
çeşitli yazılarda, “evvel ve âhir teblîğ [önce bildirildiği] olunduğu üzere memâlik-i
ecnebiyeye [yabancı ülkelere] firâr eden Rumların ’adem-i kabûlleri [kabul edilmemeleri] Meclis-i Mahsûs-u Vükelâ karârı iktizasından [gereği]… olduğundan bu kabîl
[gibi] firârîlerin duhullerine [girişlerine] kat’iyyen meydân verilmemesi ve şimdiye

28 Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920),
Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, 1994, s. 189-91.
29 a.g.e.
30 Bab-ı Ali Hukuk Müşavirliği’nin 3 Mayıs 1335 (1919) tarihli bir notundan, Dahiliye
Nezaretinin 26 Mart 1335 (1919)’da bir tezkere hazırladığını ve Nisan başında İngiliz Yüksek
Komiserliği nezdinde girişimde bulunduğunu anlıyoruz. BOA/R.HMŞ.İŞO, 130/10, Bab-ı
Ali Hukuk Müşavirliğinin 3 Mayıs 1335 (1919) tarihli yazısı.
31 BOA/DH.ŞFR., 102/56, Dahiliye Nezareti AMMU’dan Kastamonu Vilayeti ile Canik
Mutasarrıflığı’na 7 Ağustos 1335 (1919) tarihli şifre telgrafı. Fakat bu anlaşmadan da istenilen
sonuç alınmamış olduğundan İngiliz ve Fransız temsilcileri uyarılmaya devam edilmiş ve
özellikle Aydın civarına yerleştirilen Rum ahalinin memleketlerine iadesi istenmiştir.
BAO/BEO., 4606/345376, 1338 Ra 21.
32 Konuya ilişkin ayrıntılı bir çalışma için bknz Adnan Sofuoğlu, “Kuvay-ı Milliye
Döneminde Kuzey-Batı Anadolu (1919-1921)”, Doktora Tezi, Erzurum Üniversitesi, 1993.
33 BOA/MV., 215/37, 1337 B 10.
34 BOA/DH.ŞFR., 101/19-17, Dahiliye Nezareti AMMU’dan Canik Mutasarrıflığı’na 7
Temmuz 1335 (1919) tarihli şifre telgraf.