İKİ MUHACİR OSMANLI KADINI: GİRİTLİ RAZİYE HANIM VE İRİNİ PSAROPOULA Tuncay Ercan SEPETCİOĞLU

[eyuphuseyin]

SIRADAN İNSANLARIN TARİHİ VE İKİ MUHACİR OSMANLI KADINI:
GİRİTLİ RAZİYE HANIM VE İRİNİ PSAROPOULA

Tuncay Ercan SEPETCİOĞLU



Öz
Tarih, sadece büyük siyasî ve askerî başarılar elde etmiş kimselerin tarihi değildir; o büyük siyasî ve askerî olaylardan etkilenen sıradan insanların da tarihidir. Bu çalışma elit olmayan biri Müslim diğeri Ortodoks iki kadının, 19. yüzyılın sonunda Girit adasında baş gösteren Rum ayaklanması sonucu Anadolu’ya gelişlerini ve göç sonrası yaşamlarını Osmanlı Arşiv belgeleri yardımıyla ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler: Kadın Tarihi, Girit, Muhacir, İskân, İaşe.

[eyuphuseyin]

HISTORY OF ORDINARY PEOPLE
AND TWO EMIGRANT OTTOMAN WOMEN:
CRETAN Mrs. RAZIYE AND IRINI PSAROPOULA


Abstract
History is not only a history of the men who succeed in policy and military affairs; is also a history of ordinary people that suffer from major political and martial events. This study explores the lives of two non-elite women in Anatolia, one is Muslim, and the other is Greek Orthodox, who had to migrate from the Island of Crete due to the Greek uprising at the end of the 19th Century thanks to the documents in the Ottoman Archives.

Keywords: Women’s history, Crete, Emigrant, Resettlement, Victualing.








* Yrd.Doç. Dr., Adnan Menderes Üniversitesi, Nazilli İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi,
(tesepetcioglu@adu.edu.tr).

[eyuphuseyin]

Giriş

Tarihe mâl olmuş kişiler şüphesiz çoğunluğun ilgi odağıdır; onların insanlık tarihine katkılarını -haklı olarak- gözeten tarih metinleri de bu seçkin insanları ön plana çıkarmayı yeğlemiştir hep. Hobsbawn, çağdaş vakanüvisler ile onları takip eden araştırmacıların yazının bulunuşundan 19. yüzyıla kadar yazdıkları tarih türünün çoğunun, kaydı tutulan devletlerde yaşayanların büyük çoğunluğu hakkında son derece az şey anlattığını, geçmişteki tarihin büyük kısmının yönetenlerin yüceltilmesi amacıyla yazıldığını düşünmektedir.1 Genelde siyasî erki temsil eden bu elit kesimin dışında kalan sıradan insanlar ise kendi tarihlerini yazma olanağından (bunun için gerekli bilgi-birikim eksikliği, okuma-yazma oranının bu kesimlerde düşüklüğü gibi sayılabilecek birçok nedenden ötürü) yoksundular. Geleneksel siyasî tarih “yüksek” ve “güçlü” olana odaklanırken, tarihin doğrudan ilgi alanına giren büyük askerî ve/veya siyasî olayların ardından ödenen insanî bedel genelde gözden kaçmış ve hatta bazen umursanmaz olmuştur. Ancak, yönetenlerin ya da siyasî karar vericilerin etkisi altındaki tarihin ötesinde yaşanan başka bir tarih de vardır ki, bu tarih çok daha geniş halk kitlelerinin etkilendiği ama yazım aşamasında görmezlikten gelinen, aşağıdakilerin tarihi ya da alttakilerin tarihi olarak adlandırılacak tarihtir. O farkına varılmayan sıradan insanların arkasından işleyen süreç de aslında birer tarihtir ve bizlere büyük olaylar neticesinde cereyan eden yaşanmışlıkların geniş kitlelere ne şekilde yansıdığıyla ilgili bilgiler sunarlar. Burada sorun, tarihin insanî ve kişisel yönü olup olmadığıyla ya da -eğer böyle bir durum varsa- bunun nasıl tekrar yakalanabileceğiyle yakından alakalı olup, Iggers’in de belirttiği gibi “geniş toplumsal dönüşümleri ele alan bir tarih ile bireysel var oluşlarda yoğunlaşan bir tarihin bir arada bulunmaması ve birbirini tamamlamaması için” hiçbir neden de yoktur.2
Hele ki söz konusu sıradan insanlar bir de kadın olunca, işin rengi daha da değişir ve “makbul” tarihin ele aldığı meselelerin ötekisinin de ötekisi oluverir.3

1 Eric Hobsbawn, Tarih Üzerine, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1999, ss.307-308.
2 Georg G. Iggers, Bireysel Nesnellikten Postmodernizme Yirminci Yüzyılda Tarih Yazımı, Tarih
Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2003, s.103-120. Bu bağlamda, adı tarihte anılmamış ama tarihin bir parçası olmuş kişiler de bazılarının dikkatini çekebilir. Örneğin, tarihle ilgili karikatür çizen, bu yüzden de kimi zaman eleştirilse de özellikle akademisyenler tarafından hayli başarılı bulunan Selçuk Erdem kendisi ile yapılan bir söyleşide, yazılan tarihin altında daha karmaşık bir dinamiğin olduğunu anladığı gün tarihin onun için başka bir anlam kazandığını, tarihe geçmemiş ama orda olduğundan emin olduğumuz adamların ve küçük şeylerin tarihinin onun dikkatini daha çok çektiğini belirterek aslında geniş kitlelerin ilgisinin de resmini çekmektedir; Müsemma Sabancıoğlu, “Tarih Gibi Ciddi ve Ağırbaşlı Bir Alana Karikatürle Giren Selçuk Erdemle Görüştük - “Beni Asıl İlgilendiren Tarihe Geçmemiş Adamlardır”, Toplumsal Tarih, S.88, C.15, Nisan 2001, ss.24-27.
3 Abadan Unat kadının, en gelişmiş toplumlarda bile ikinci sınıf yurttaş olduğunun ve toplumsal konumunun her zaman “öteki”ne göre saptandığının Simone de Beauvoir tarafından II. Dünya Savaşı sonrasında ilk kez tartışmaya açıldığını belirtmektedir; Nermin Abadan Unat, “Türkiye’de Kadın Hareketi-Dün-Bugün”, ‘Bilanço Türkiye

[eyuphuseyin]

İnsanoğlunun tarih yazıcılığı sürecine bakıldığında, tarihin genelde iktidarlar tarafından yazıldığı; iktidar kiminse tarihin de onun olduğu görülür.4
Bu yüzden iktidarda olanların cinsel kimliği çerçevesinde yazılan tarihteki kadının yeri, erkeğin ona izin verdiği ölçüde belirlenmiştir. Berktay bu durumun, birey olarak insanın tarihteki yerinin iade edilirken “hangi insan” sorusunun gündeme gelmesiyle değişmeye başladığını, insanın ırk, milliyet, sınıf, cinsiyet gibi somut kimliğinin sorgulandığı Aydınlanma Çağındaki soyut ve evrensel “insan” anlayışının içinde kadının pek de yeri olmadığının görülüp eleştiriye uğramasının ardından, “kadın tarihinin” postmodern dönemde başlamış bir gelenek olmamasına karşın ancak postmodern devirde olgunlaştığını belirtmektedir.5
Esas olarak kadınların tarihte oynadığı rolü ele alan kadın tarihi, kadın hakları, kadının tarihe bireysel ve kitlesel katkıları ve/ veya tarihsel olayların kadınlar üzerine etkilerine dair metodolojik çalışmalar yapan bir alandır.6
Kadınların tarihe yazılması, geçmişte kadın kahramanlar aramak ya da tarihi kadınlarla sınırlayarak tarihi yazmak yerine, yeni bir tür tarihçilik ve farklı analitik kategoriler arayışlarıyla günümüzde farklı bir boyut kazanmıştır.7
Bu yaklaşım da henüz yeni olduğundan, birer sıradan insan olarak Osmanlı kadınını esas alan çalışmaların sayısı da işte bu yüzden sınırlı kalmıştır ve nitekim Osmanlı kadınına dair çalışma yapmanın güçlüğünden dem vuran Faroqhi de “kırk-elli yıl önce elit olmayan kadınlar hakkında çalışmalar yapılabileceğine kimsenin inanmayacağının” altını bundan dolayı çizmektedir.8
Ancak özellikle son yıllarda bu yönde gerçekleştirilen çalışmaların sayısı hızla artmaktadır.

Cumhuriyeti’nin 75 Yılına Toplu Bakış’ Uluslararası Kongresi (10-12 Aralık 1998; ODTÜ Ankara) Bildiri Kitabı II. Cilt: Ekonomi, Toplum, Çevre, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999, s.248 (247-254).
4 İktidar beraberinde gücü de getirir; güçlü olan her kimse, tarih de onu över. Bu bağlamda
Güneydoğu Nijerya’daki bir etnik grup olan Igbo yerlilerine ait “Aslanlar kendi tarihçilerine sahip olana dek, av hikayeleri her zaman avcıyı yüceltecektir” şeklindeki atasözü, durumu güzel bir biçimde özetlemektedir. Benzer diğer Afrika atasözleri varyasyonları için bkz. “African Proverb of the Month” - April 2006; www.afriprov.org (Erişim: 17.02.2013).
5 Berktay, “Kadın tarihi” deyiminin kendisinin bile başlı başına tarihin evrensellik iddiasını
sorgulayan bir nitelik taşıdığını belirterek, feminist tarihçilik ifadesini yeğlemektedir. Ayrıntılar için bkz. Fatmagül Berktay, Tarihin Cinsiyeti (3.Basım), Metis Yayınları, İstanbul, 2010, ss.15-20.
6 Kadınların ayrı bir tarihi olmadığının altını çizen Yaraman Başbuğu, kadınların bakış açısı
ve onların yöntemleriyle tarihin zenginleştirilip mevcut tarihin bir bütünlüğe ulaşabileceğini belirtmektedir; Ayşegül Yaraman Başbuğu, Elinin Hamuruyla Özgürlük, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1992, s.13 (Eserin diğer bir basımı için bkz. Ayşegül Yaraman, Resmi Tarihten Kadın Tarihine, Bağlam Yayıncılık, İstanbul, 2001). Kadın araştırmalarından toplumsal cinsiyet çalışmalarına değin bu alandaki karşılaştırmalı yaklaşımlarına dair bkz. Deniz Kandiyoti, Cariyeler, Bacılar, Yurttaşlar - Kimlikler ve Toplumsal Dönüşümler (2.Basım), Metis Yayınları, İstanbul, 2007.
7 Berktay, A.g.m., s.28.
8 Faroqhi, tarih yazımında kadın tarihi gibi fazla ele alınmamış konulara yoğun bir ilginin
gelişmesinin ve araştırmacıların belgeleri aramaya başlamasının, bu alana dair çalışmaların sayısındaki artışa ve kimsenin varlığından bile haberdar olmadığı belgelerin bulunmasına sebep olduğunu vurgulamaktadır; Suraiya Faroqhi, Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir? (2.Basım), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2003, ss.3 (1 no.lu dipnot), 145-147.

[eyuphuseyin]

Elit olmayan kadınların tarihine dair yakın geçmişte gerçekleştirilmiş çalışmalara, Aydoğan Demir’in Midilli mübadillerden Ayşe Hanım’a dair çalışması örnek verilebilir. Demir, Osmanlı kaynaklarının görkemli düğünlerinden alıntılar yapıp Midillili Ayşe Hanımın evliliğini konu eden çalışmasında, bu evliliği -doğal olarak- dönemin hiçbir gazetesinde haber olmadığını, Takvim-i Vekâyi’nin yayınlamadığını ve herhangi bir tarihçinin de kayda değer görüp eserlerinde yer vermediğini belirtip, “seksen üç yıl sonra sararmış, ne olduğu unutulmuş bir iki belge karanlık dünyasından bir torun tarafından gün ışığına çıkarılınca tarihin gerçek yapıcısı olan halkın bir temsilcisi yaşantısının bir bölümüyle tarihteki haklı yerini almış oldu” demektedir.9

Osmanlı kadını üzerine yapılan çalışmaların, hele ki Tanzimat öncesi döneme ilişkin olanların sayısının az olduğunu vurgulayan Suraiya Faroqhi, şehirli Osmanlı kadınları için geçerli genellemeler yapabilecek durumda olunmadığını, hatta kırsal kesimdeki kadınlar hakkındaysa hiçbir şey söylenemeyeceğini belirtip, 19. yüzyılda yaşayan Sakız ve Çeşmeli Hâcce Saliha ve Antalyalı Havva Hanım adlarındaki iki varlıklı kadının tereke defterlerinden10 yola çıkarak bu kadınların ekonomik, mesken, çocuk sayısı gibi durumlarını, geçim kaynaklarını ve onların mülk sahipliği meselesini ele almaktadır. Bu çalışmada kadınların biyografisini çıkarmak yerine, eldeki belgeler yoluyla miras ve mülkiyet meselesinde sıradan iki Osmanlı kadının profilinin güzel bir örneğini sergilemektedir.11

Geniş anlamda ifade edilen noktaların mikro düzeyde nasıl uygulandığına yönelik bir örnek olması bakımından önem arz eden ve sıradan kadınların tarihi hakkında bir başka çalışma da Yücel Terzibaşoğlu’na aittir. Arazi üzerinde tasarruf haklarının nasıl hukuksal mücadele konusu olabileceğine dair Eleni Yanaro adlı dul bir kadının Burhaniye Kazasındaki üç düzine kadar zeytinlik üzerindeki mücadelesini konu alan Terzibaşoğlu, “bu gibi mikro düzeyli araştırmalar merkezi devletin arazi kayıt ve tahrir uygulamalarıyla çiftçi ve köylülerin eylemlerinin hangi biçimlerde etkileşerek Anadolu’da kişisel mülkiyet haklarının nasıl inşa edildiğini anlamamıza yardımcı olabilir” diyerek çalışmasının önemini vurgulamaktadır.12 Bu çalışmasında Terzibaşoğlu, Osmanlı’nın emlak kayıt uygulamalarıyla toprak sahiplerinin eylemlerinin birbirlerini nasıl etkileyip,
19. yüzyıl Anadolu’sunda kişisel mülkiyet haklarını nasıl şekillendirdiğini, resmi belgeler eşliğinde okuyucuya sunmaktadır. Böylelikle, resmi tarihin üzerinde durmadığı bir kadın olan Eleni Yanaro’nun eşinden kendisine intikal eden zeytin bahçelerinin tasarruf haklarını yıllarca inat ve ısrarla takip etmesi, dönemin kayıt, mülkiyet, hukuk işlemlerini ve bunlardaki yozlaşmayı gerçek bir olay eşliğinde daha anlaşılır bir vaziyette gözler önüne sermektedir.13


9 Tarihin gerçek yapıcısı olan fakat çoğu kez göz ardı edilen halkın bir temsilcisinin yaşam
kesitini konu alan bu çalışma vasıtasıyla, Midilli Adasındaki Müslüman varlığının özellikleri ile Mübadele Anlaşması uyarınca Yunanistan’dan gelen mübadillere, -anlaşma metninin ve birçok resmi belgenin aksine- geldikleri yerdeki mal varlıkları karşılığında Anadolu’da verilenlerin “devede kulak” kaldığı da anlaşılmaktadır. Bilinen ama sözlü veriler haricinde resmi belgelerle kolaylıkla aktarılamayan bu durum, Demir’in çalışmasıyla bir kez daha gün yüzüne çıkmaktadır; Aydoğan Demir, “Bir ‘Akd-i Nikâh Belgesine Göre Midilli’li Mübâdillerden Ayşe Hanım Nasıl Evlendi?”, Tarih ve Toplum, S.12, No.70, 1989, s.12 (9-14).
10 Osmanlı sosyal ve ekonomik araştırmalarında hayli değerli bir kaynak olan şer’iye sicilleri
bünyesindeki tereke defterleri, ölen bir kişinin ardında bıraktığı mülkleri ve bunların rayiç değerlerini belirleyip, varislere ve devlete intikâl edecek mal varlığının değerini ve hazinenin söz konusu mallarla ilgili işlemlerini düzene koymak için tutulan ve takibinin kadılar tarafından gerçekleştirildiği defterlerdir. Bu defterler Osmanlı aile yapısı, eş ve çocuk durumu, geçim kaynakları, yemek kültürü, giyim, eğitim, isimler gibi birçok noktada değerli veriler içermektedir. Tereke defterlerine dair ayrıntılar ve örnekler için bkz. Said Öztürk, İstanbul Tereke Defterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlili), Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1995 ve Muhiddin Tuş, “Kayseri Tereke Defterleri Üzerine Bir Araştırma (1700- 1730)”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.4, Konya 1999, ss.157-191.
11 Faroqhi, incelediği tereke defterlerinin bildiği kadarıyla bu iki kadının hayatı hakkındaki
tek kaynağın olduğunu, onların evlenmeden önceki yaşamlarına dair fazla bir bilginin yer almadığını da eklemektedir; Suraiya Faroqhi, “Varlıklı İki Kadın”, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak (2.Basım), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2004, ss.249-264.

[eyuphuseyin]

Bu çalışma ise 19. yüzyılın tam sonunda Girit adasında vuku bulan bir büyük tarihsel olayın birbirinden habersiz, farklı dinlere mensup Raziye ve İrini isimlerindeki iki kadının yaşamlarına ne denli etki yaptığının bir hikâyesidir. Osmanlı Devleti’nin siyasal, toplumsal, sosyo-ekonomik, kültürel ve düşünsel yaşam gibi birçok alanda önceki dönemlere nazaran daha çok değişimler gösterdiği 19. yüzyılda, tüm bunlardan Osmanlı kadını da şüphesiz etkilenmiştir. Ancak bu iki kadın, özellikle II. Meşrutiyet’in gündeme getirdiği kadına yönelik yapısal değişimlerden büyük ihtimalle haberdar değildi; çünkü bu değişim öncelikle kentlerde başlamış ve kent soylu kadınlar arasında yayılmıştı.14

Peki, Raziye ve İrini adlarını taşıyan ve elit olmayan sıradan iki Osmanlı kadınını ele alan bu çalışma, yukarıda bahsedilen sıradan insanların tarihinin ve özellikle de kadın tarihinin neresindedir? 20. yüzyılın son yirmi yılında (feminist perspektifiyle) “kadın diliyle anlatım yaklaşımı” (her-story approach) tarih yazımına önemli etkiler göstermiştir ve bu yaklaşım, kadının sübjektif de olsa anlatımına birer tarihsel mesele olarak meşruluk sağlarken aynı zamanda, sosyal yaşamda farklı cinsel kimliklerin önemini de vurgulamaktadır.15

Bireyin geçmişinde yer alan olayları betimsel bir biçimde yansıtan ve “bireysel hikâye” olarak nitelendirilen “vaka tarihçesi” (case history) yöntemi ise,16

esas alınan kişilerin sözlü anlatımlarıyla şekillenmektedir. Ancak bu çalışma kapsamında irdelenen iki kadının sözlü aktarımını elde etmek mümkün olmayacağından, göç ve göçmenlikten kadının nasıl etkilendiğini belgelerin diliyle ortaya konulmuştur ve bu makale, -ikinci el kaynakların haricinde- başlı başına Osmanlı Arşivindeki bir takım belgelere dayanarak hazırlanmıştır. Üç beş belge üzerine bir tarih inşa edilip yorum ve çıkarımlar yapılabilirliliğine dair derin şüpheler mevcut olmakla birlikte raporların, dilekçelerin, arzuhallerin, ya da yayımlanan ferman, emir, yönetmeliklerin; yani küçükten büyüğe her türlü belgenin, eğer bunlar bir tarihsel olayın sürecini belirler nitelikteler ise ve doğrulukları da teyit ediliyorsa- tarih yazımı açısından büyük önem arz ettikleri şüphesizdir. Özellikle dilekçe ve arzuhal gibi kişisel nitelikteki belgeler, yazılan siyasî ve/ veya askerî tarihi etkilemeseler de en azından, bu gelişmelerin insanî boyutunu sergilemeleri açısından dikkate değer kaynaktırlar. Bu çalışma da bu tür arşiv malzemesine odaklanmakta ve bunların içerdiği veriler doğrultusunda, Osmanlı’nın Müslüman ve Ortodoks Hıristiyan inancına sahip Raziye ve İrini adlı iki kadının, 19. yüzyılın sonunda Girit Adasında vuku bulan olaylardan nasıl etkilendiklerini ve Osmanlı yönetiminin bu farklı dinlere mensup şahıslara yönelik ne tür uygulamalarda bulunduğunu irdelemektedir. Yararlanılan arşiv kaynaklarının gösterdiği kadarıyla Raziye ve İrini’nin aslında kim oldukları, nerede ve ne zaman doğdukları, neye benzedikleri gibi birçok sorunun yanıtına ilişkin net tespitler yapılamasa da bu kişiler, Ortaylı’nın, İmparatorluğun “en uzun yüzyılı” olarak nitelediği 19. yüzyılın tam sonunda17

Girit’te çıkan son Rum ayaklanması neticesinde adayı terk etmek mecburiyetinde kalan iki Osmanlı kadınıdır. Siyasî tarih isyan, göç, iskân, iaşe gibi meselelerle ilgilenir ancak bu meselelerin insani boyutunu genellikle görmezlikten gelir. İşte bu çalışmayı bunları sergilemesi açısından da değerlendirmek gerekir.



12 Yücel Terzibaşoğlu, “Eleni Hatun’un Zeytin Bahçeleri: 19. Yüzyılda Anadolu’da Mülkiyet
Hakları Nasıl İnşa Edildi?”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, S.4, Güz 2006, s.133 (121-147). Terzibaşoğlu’nun bu çalışması okuyucuya hayli keyif vermekle birlikte, bir belgeyi okumak ile onu değerlendirmek arasındaki kocaman farkı da çok net bir biçimde göstermektedir.
13 Sıradan insanların tarihine dair son dönemde gerçekleşen çalışmaların en dikkat çekici
özelliklerinden biri de bu çalışmaların başlıklarıdır. Abacı makalesinde, başlık seçimi konusunda bir çalışmanın kendisini okutması açısından en başarılısının Amerikan geleneğinin olduğunu, Avrupa temelli eğitim alanların bu açıdan biraz daha muhafazakâr olduğu görüşündedir; Nurcan Abacı, “Bir Tarih Metni Nasıl İnşa Edilir? (Dimitri’nin Kızlarını Kim Hamile Bıraktı?)”, Tarih Nasıl Yazılır? Tarihyazımı İçin Çağdaş Bir Metodoloji (Ed. Ahmet Şimşek), Tarihçi Kitabevi, İstanbul, 2011, s.279 (29-30 no.lu dipnot) (259-279).
14 Serpil Çakır, Osmanlı Kadın Hareketi (3.Basım), Metis Yayınları, İstanbul, 2010, ss.59-132;
Güldal Okuducu, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk Kadınının Kısa Tarihi, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2014, ss.139-218; Zafer Toprak, “İkinci Meşrutiyet Yıllarında ‘Hukuk-ı Nisvân’ Ya Da Osmanlı Kadın Hukuku”, Toplumsal Tarih, S.248 (Ağustos 2014), ss.36-46.
15 Aylin Atilla, “Romance as Gendered History: George Eliot’s Feminist Discourse in Romola”,
Atılım Sosyal Bilimler Dergisi 1 (2), s.124 (123-130).

[eyuphuseyin]

1. Girit’in Fethi ve Adada Osmanlı İdaresi

Ege Denizi ve Doğu Akdeniz’in hâkimiyeti, bölge ticareti ve güvenliği açısından büyük öneme sahip Girit’e 1469, 1538 ve 1567 yıllarında akınlar düzenlenmesine karşın ada, 17.
yüzyılın son çeyreğine gelinirken, yani fetihler açısından hayli geç bir dönemde ve yoğun bir mücadele sonucunda Venediklilerden alınıp Osmanlı’ya dâhil olmuştur. Adanın en önemli yerleşim yeri olma özelliğindeki Kandiye şehri 1669 yılında (ki bu tarih Girit’in fetih tarihi olarak genelde kabul görür) Türkler tarafından ele geçirilse de adanın fethi 1645 yılında başlamış ve Suda, İsperlanka ve Grabosa kalelerinin alınmasıyla fetih 1715 yılında ancak tamamlanabilmiştir.18
Rodos’un 1521 ve Kıbrıs’ın 1571 yıllarında alınmasının ardından Girit’in de Türklerce zaptının gerçekleşmesi, Doğu Akdeniz, Ege Denizi, Güney Balkanlar ve dolayısıyla da Boğazlar ile İstanbul’un güvenliğinin sağlanması anlamını taşımaktaydı.19
Türk denizcilik tarihi ve bahsedilen hayli geniş bölgedeki Türk hâkimiyeti adına Girit’in önemi bu yüzden çok büyüktür. Hatta Pala’nın ifadesiyle, “Osmanlı kültürüne Akdenizlilik düşüncesi Girit ile birlikte intibak etmiştir”.20

Osmanlı idaresinde Girit (dönemlere göre türlü değişimlerle birlikte) Kandiye, Hanya, Resmo, İsfakiye ve Laşit Sancakları olmak üzere beş idarî bölgeden oluşmuş, ancak Kandiye ve Hanya şehirleri her zaman diğerlerinden çok daha ön planda çıkmıştır. Kandiye 1846 yılında Girit Eyâleti merkezi, 1850’de sancak; Hanya ise 1850’de eyâlet merkezi, 1867’de ise Girit Vilâyeti merkezi durumundaydı.21
Aslına bakılırsa, Osmanlı Devleti’nin klasik kurumlarının değişmeye başladığı, toplumsal yapıda ve ekonomide ciddi sorunların baş gösterdiği bir dönemde fethedilen Girit, yönetim açısından her zaman ayrıcalıklı bir yapıya sahip olmuştur.22
Fakat milliyetçilik çağı olarak da adlandırılan 19. yüzyıl boyunca adada sürekli olaylar çıkmış, defalarca Rum ayaklanmalarına şahit olunmuş, katliamlar, sürgünler gerçekleşmiş ve bu olaylardan adanın iki büyük bileşeni olan Müslüman ve Ortodoks nüfus son derece derinden etkilenmiştir.




16 Doğan Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı - Psikolojinin Temel Kavramları (19.Basım), Remzi
Kitabevi, İstanbul, 2010, s.45.
17 Ortaylı, 19. yüzyılın bütün Osmanlı camiası açısından en hareketli, en sancılı, en yorucu ve
en uzun asrı olduğunu belirtmektedir. Ayrıntılar için bkz: İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Alkım Yayınevi, İstanbul, 2006.

[eyuphuseyin]

2. 19. Yüzyılda Girit

Girit’in 19. yüzyıl tarihi hayli yoğun siyasî değişimler, askerî müdahaleler ve Türk, Rum ve uluslararası camianın dâhil olduğu mücadelelerle geçmiştir. Bu yüzyıldaki gelişmeler şu şekilde özetlenebilir: 1830 yılında Londra Protokolü ile Yunanistan’ı bağımsızlığa götüren süreçte adada çıkan isyanı bastıran Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa, 1830-1840 yılları arasında on yıllık süre zarfında adayı idare etmiştir.23
1866 yılına gelindiğinde adada gerçekleşen geniş çaplı Rum isyanı, Girit’i artık Osmanlı’nın bir iç meselesi ya da Türk-Yunan sorunlarından biri olmaktan çıkarmış ve devletlerarası bir kisveye bürünmesine yol açmıştır.24
Bu süreçten sonra da Girit’e Büyük Britanya, Rusya, Fransa, Avusturya- Macaristan ve İtalya başta olmak üzere dış müdahaleler görülmüştür. Adadaki hâkimiyetinin giderek zayıfladığını fark eden Osmanlı idaresi, bir dizi reform hareketi ile adanın kopuşunu engellemeye çalışmış olsa da her bir reform süreci, bu kopuşu hızlandırır mahiyet almıştır. Örneğin 6 Ekim 1867 Girit Vilâyet Nizamnâmesi, adanın yönetim yapısını tamamen değiştirmiştir. Bu Nizamnâme ile valinin yanı sıra biri Müslüman diğeri Hıristiyan olmak üzere iki müşavir bulunması; Adanın livalara (sancaklara) bölünüp, livaların yönetiminden sorumlu olan mutasarrıfların yarısının Müslüman diğer yarısının ise Hıristiyan olması; mutasarrıf ve kaymakamların yönetimi altındaki idare meclislerinde ise Müslüman ve Hıristiyan memurların eşit sayıda görev alması kararlaştırılmıştır. Ayrıca vergilerin önemli ölçüde azaltılması ve resmî yazışmaların Türkçenin yanı sıra Rumca da yapılması öngörülmüştür. Bu düzenlemeyle Girit’te, her kazadan iki üyenin seçilmesi ile bir Genel meclis oluşturulmuştur. Adıyeke, bu düzenlemenin Girit’in özerkliğinin temellerini attığını ve nüfus açısından Ortodoksların çoğunlukta olmasının adada kurulan meclislerde Rumların ağırlığının hissedilmesini sağladığını ve dolayısıyla da adanın Yunanistan’a katılımının önünün açıldığını belirtmektedir.25

1867 Nizamnâmesi kısa süreliğine de olsa adada düzeni tesis etmesine karşın 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı (93 Harbi) esnasında baş gösteren başka bir ayaklanma, Rumların adada daha etkin olmalarını sağlayan ve Girit’in İmparatorluktan bağımsız bir eyâlet haline getiren 25 Ekim 1878 tarihli Halepa Mukavelenâmesinin imzalanmasının nedeni olmuştur. Bu anlaşma, 80 üyeli Girit Meclisinde 49 Hıristiyan ve 31 Müslüman üye bulunması; valinin Hıristiyan, Rumcanın da resmi dil ve Hıristiyan memur sayısının Müslümanlardan fazla olması gibi Osmanlı idaresinin etkinliğini kısıtlayan maddeler içermiştir.26

93 Harbinden Osmanlı’nın yenik ayrılması üzerine Girit sorunu görüşülen meseleler arasına dâhil edilse de 1878 Berlin Anlaşması’nda Yunanistan’ın Girit’i ilhak talebi reddedilmiştir.27
Yunanistan’a bağlanma istekleri reddedilen ada Rumları, faaliyetlerini arttırarak devam etmişler, 1896’da adada patlak veren Rum ayaklanması bir yıl sürmüş, bu ayaklanmaya Yunanistan’da iktidarda olan Deliyannis hükümeti büyük destek vermiş ve adaya asker dahi göndermiştir.28
Yunanistan’ın Epir ve Makedonya’da da karışıklıklar çıkarması üzerine, Osmanlı savaş ilan etmiş, Atina’ya doğru ilerleyen Osmanlı ordusu büyük bir zafer kazanmıştır.29
Fakat Svoronos’un “Megali İdea politikasının en büyük yenilgisi” olarak tarif ettiği bu savaş sonucu imzalanan anlaşmada, Tesalya Yunanistan’a geri verildiği gibi, büyük güçlerin idaresindeki Girit’e Osmanlı’ya tabi olmak koşuluyla özerklik tanınmıştır. Sonrasında da 1898 yılında Yunan Prensi Jorj’un (Georgios) genel gözetiminde bir ulusal hükümet adada kurulmuş ve 1906 yılına dek bu hükümet yönetimi elinde tutmuştur.30

Bu yıldan sonra, Adadaki Osmanlı idaresi sadece kağıt üzerinde kalmıştı. Hatta Girit Ulusal Hükümetinin Adliye ve Dışişleri Bakanı Elefterios Venizolos’un önderliğinde Prens Jorj’un despotizmine karşı 1905 yılında gerçekleşen ayaklanma neticesinde Jorj’un yerine Zaimis’in valiliğe getirilmesinde etkin gücün büyük devletler olması, Adada Osmanlı idaresinin fiilen bittiğinin de kanıtıdır.31 Nitekim 1908 yılında Girit hükümeti, Adanın Yunanistan’a bağlanmasını ilan etseler de durum kabul görmemiş, ancak Girit’in Yunanistan tarafından ilhakı meselesi Anadolu’da büyük tepkiler doğursa da ilhakın önüne geçilememiştir.32
Adanın Osmanlı’ya bağlı statüsü, Balkan Savaşları sonuna, 1913 yılına dek bu şekilde sürmüştür. Londra Anlaşması ile de Girit’in Yunanistan’a bağlanması kabul edilmiştir.33

Görüldüğü üzere, 19. yüzyılın ortalarından itibaren imzalanan Balkanlara dair hemen tüm büyük anlaşmada, Girit’in meseleye direkt bağlantısı olmamasına karşın Osmanlı Devleti adaya yönelik ciddi askeri ve siyasi tavizler vermiştir. Bu durum aslında adadaki Osmanlı hâkimiyetinin bitmesi ve Müslüman halk üzerinde Rum idaresinin ve çetelerinin baskısını iyiden iyiye artırmasıyla sonuçlanmıştır.






18 Ayşe Nükhet Adıyeke, “Girit’in Mehmet Ali Paşa Yönetimindeki Durumuna Dair Bir
Rapor”, Belgeler - Türk Tarih Belgeleri Dergisi, Cilt XV, Sayı 19, 1993, s.294 (293-315); Süleyman Beyoğlu, “Girit Göçmenleri (1821-1924)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, Sayı 2, 2000, s.123 (123-138); Nuri Adıyeke, “Girit Seferine Konulan Nokta - Kandiye’nin Fethi ve Psikolojik Sonuçları”, 13. Uluslararası Türk Tarih Kongresi Bildirileri Kitabı (4-8 Ekim 1999) Cilt III, Kısım I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2002, ss.153-161; Nikos Svoronos, Çağdaş Helen Tarihine Bakış (Çev. Panayot Abacı), Belge Uluslararası Yayıncılık, İstanbul, 1988, s.85.
19 Ayşe Nükhet Adıyeke - Nuri Adıyeke, “Türk Denizcilik Tarihi Açısından Girit Savaşı ve
Önemi”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı 9, Yıl 5, 2007, ss.1-9; Nuri Adıyeke, “Girit Savaşları ve Hıristiyan Orduları”, Fethinden Kaybına Girit (Ed. Ayşe Nükhet Adıyeke-Nuri Adıyeke), Babıâli Kültür Yayıncılık, İstanbul, 2006, ss.27-42.
20 İskender Pala, “Crete and Poems”, The Second National Symposium on the Aegean Islands (2-3
July 2004), Turkish Marine Research Foundation Pub., İstanbul, 2004, s.119 (112-119).
21 Tahir Sezen, Osmanlı Yer Adları (Alfabetik Sırayla), TC Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel
Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2006, ss.221,270; The Encyclopedia of Islam, Vol.I, “Crete”, Luzoc Co. Pub., London, 1913, s.879 (878-880).
22 Ayşe Nükhet Adıyeke, Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı (1896-1908), Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara, 2000, s.40.
23 Ayşe Nükhet Adıyeke, A.g.m., s.294.
24 Süleyman Beyoğlu, A.g.m., s.124; Ayşe Nükhet Adıyeke, A.g.e., s.22.
25 Ayşe Nükhet Adıyeke, A.g.e., ss.23-25.
26 Ayşe Nükhet Adıyeke, A.g.e., ss.28-29; Süleyman Beyoğlu, A.g.m., s.125; Seyit Ali Ak,
Girit’ten İstanbul’a Bahaettin Rahmi Bediz, İletişim Yayınları, İstanbul, 2004, s.20.
27 Nikos Svoronos, A.g.e., ss.77-78. Berlin Anlaşması ve bu anlaşmaya Girit’in de dâhil
edilmesine dair ayrıntılar için bkz. Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasî Tarih Metinleri: Osmanlı İmparatorluğu Andlaşmaları, Cilt I, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara, 1953.
28 Şenışık, Girit’te Rumlar tarafından çıkarılan isyanın gerçek amacının Yunanistan ile
birleşmek değil, Girit Hıristiyanlarının Girit toplumunun sosyo-ekonomik ve siyasi yapısını değiştirmek, Adadaki Osmanlı idaresini düşürmek ve Osmanlı askerinin adadan çekilmesini sağlayarak iktidarı ele geçirmek olduğunu iddia etmektedir. Ayrıntılar için bkz. Pınar Şenışık, The Transformation of Ottoman Crete: Cretans, Revolts and Diplomatic Politics in the Late Ottoman Empire, 1895-1898 (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2007, ss.150-173, 202-207.
29 1897 Türk-Yunan Savaşının nedenleri, gelişimi ve sonuçlarına dair ayrıntılı bilgi için bkz.
Bayram Kodaman, 1897 Türk-Yunan Savaşı (Tesalya Tarihi), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993.
30 Niyazi Ahmet Banoğlu, Tarihte Girit ve Osmanlılar Dönemi, Kırmızı Beyaz Yayınları, İstanbul,
2005, ss.96-107; Nikos Svoronos A.g.e., ss.79-80.
31 Melek Öksüz, “Girit Meselesi’nin Belirsizlik Yılları (1908-1913)”, Karadeniz Araştırmaları
Dergisi, S. 25, 2010, s.98 (93-114).
32 Girit’in Yunanistan’a bağlanma girişimi tüm yurtta “Ya Girit Ya Ölüm” sloganıyla
büyük protesto gösterilerine sebep olmuştur; Ayşe Nükhet Adıyeke-Nuri Adıyeke, Kıbrıs Sorununun Anlaşılmasında Tarihsel Bir Örnek Olarak Girit’in Yunanistan’a Katılması, Stratejik Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi Yayınları, Ankara, 2002, s.31.
33 Nikos Svoronos, A.g.e., s.85; Ayşe Nükhet Adıyeke, A.g.e., ss.292-294; Seyit Ali Ak, A.g.e., s.22.

[eyuphuseyin]

3. Kandiye Olayları

1821-29, 1858, 1866-69, 1896-98 yıllarında, açıkçası tüm 19. yüzyıl boyunca, ardı ardına gelen Rum ayaklanmaları neticesinde adadaki asayiş ve düzenin bozulması nedeniyle ve can güvenliği korkusuyla Giritli Müslüman nüfus yaşadıkları yerleri terk etmek mecburiyetinde kalmış ve adanın demografik yapısı Hıristiyan Ortodokslar lehine değişmiştir. Örneğin 1872 yılında 210 bin olan toplam nüfusun 90 binini teşkil eden Müslümanlar, 1894 yılında 250 bin toplam nüfusun 74 binini, 1900 yılında ise yaklaşık 302 bin toplam nüfusun 33 bin 496’sını oluşturmaktaydılar. 1911 yılında ise yaklaşık 355 bin toplam nüfusun yalnızca 27 bin 852’si Müslüman’dı.34

Görüldüğü üzere Girit’teki Müslüman nüfus hızla erirken Ortodoks nüfus adada mutlak hâkimiyeti almıştır. Bu göç süreci sadece İmparatorluk dönemiyle sınırlı kalmamış, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu sonrasında da devam etmiştir. Girit’te kalan ve (İtalyan ve Fransız pasaportlular haricindeki) 22 bin 812 sayıdaki Müslüman nüfus ise Lozan Görüşmeleri esnasında 30 Ocak 1923 tarihinde Türk ve Yunan hükümetlerinin imzaladığı Zorunlu Nüfus Mübadelesi ile Girit’i terk etmiş ve dolayısıyla adadaki kayıtlı Müslüman nüfus bu şekilde son bulmuştur.35

Bu göçlerin sayıca en büyüğü ve adanın siyasî açıdan geleceğini belirleyen önemde olanı, tarihe “Kandiye Olayları” olarak düşülen olaylar neticesinde gerçekleşmiştir.1898-99 büyük göçü ile Adadaki Müslüman nüfus hayli azalmış ve böylelikle de sonraki gelişmelerde Rumlara karşı direniş gösterilememiştir. 1898 Kandiye Olayları sonucu en az 40 bin Müslüman, Osmanlı’nın diğer güvenilir bölgelerine iskân edilmişlerdir.36

Bu 40 bin göçmenden 30 bin kadarı iki yıl gibi çok kısa bir zaman diliminde çoğunlukla İzmir limanı vasıtasıyla hayli zor koşullarda Anadolu’ya varmış, diğerleri ise zamanında Osmanlı toprağı olan günümüzdeki Lübnan, Suriye, Libya ve Yunanistan’a bağlı Rodos ile İstanköy adalarına yerleşmiş ya da yerleştirilmişlerdir. Az sayıda göçmen ise Mısır’a ulaşmıştır.37

34 Süleyman Beyoğlu, A.g.m., s.135; Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830-1914) - Demografik
ve Sosyal Özellikleri (Çev. Bahar Tırnakcı), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2003, ss.157- 193; Ayşe Nükhet Adıyeke, “1881 Yılında Girit Vilayetinde Yapılan Nüfus Sayımı ve Tartışmalı Sonuçları”, Fethinden Kaybına Girit (Ed. Ayşe Nükhet Adıyeke-Nuri Adıyeke), Babıâli Kültür Yayıncılık, 2006, İstanbul, ss.163-170.
35 Kemal Arı, Büyük Mübadele - Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), Tarih Vakfı Yurt Yayınları,
İstanbul, 2003, ss.91-92.
36 Rüştü Çelik, Kandiye Olayları - Girit’in Osmanlı Devleti’nden Kopuşu, Kitap Yayınevi, İstanbul,
2012, s.68.
37 Bu süreçte Girit’i terk ederek bahsedilen yerlere iskan edilen Müslüman muhacirler ve
onların günümüzdeki sosyo-ekonomik, siyasal ve demografik özelliklerine dair ayrıntılar için bkz. Tuncay Ercan Sepetcioğlu, “Giritli Müslüman Diasporası ve Bir Etnik Kimlik Meselesi”, Osmanlı İdaresinde Girit ve Girit Müslümanları” (Arapça ve Türkçe) (Ed. Ali Ibrahim Bekraki, Wassim Ibrahim Bekraki), Ulinnoha Derneği Yayınları, Trablus Lübnan, 2014, ss.69-92.

[eyuphuseyin]

4. Biri Müslim Diğeri Gayrimüslim İki Muhacir Giritli Kadın

1885 yılında kaleme aldığı “the Laws of Migration” (Göç Kanunları) adlı eserinde kadın göçmenlere de değinen Ravenstein, “kadınların erkeklerden çok daha fazla göçmen olduklarını” belirtmekte,38
Bu ise kadınların bütün sığınmacılar gibi baskı, zulüm ve korku içinde oldukları için kaçtıklarının altını çizmektedir.39
Kadın için göç, özellikle geleneksel aile yapısına sahip toplumlar açısından daha büyük zorluklar barındırmaktadır. Gerek Raziye gerekse İrini, Kandiye Olayları sonucu Girit’ten göç etmek zorunda kalan iki kadındır. 20. yüzyılın tam başında Anadolu’ya sığınan bu iki kadın da bakmakla yükümlü oldukları kişiler yanlarında olduğu halde, göçün tüm zorluklarını yalnız başlarına göğüslemek zorunda kalmışlardı.

Osmanlı arşiv belgelerinden anlaşıldığı üzere Raziye, Girit’in Gayrimüslimlerinden görmüş olduğu zulüm ve haksızlık karşısında 1906 yılında adadan ayrılan ve sonrasında Bolu’ya iskân edilen Giritli Müslüman muhacirlerindendir; biri oğlan ikisi kız toplam üç çocuk sahibi bir duldur; mazlume ve madure olduğu ve iskân bölgesinde zarara uğradığı ifade edilmektedir.40
Girit’in hangi bölgesinden Anadolu’ya geldiğine dair bir bilgi olmasa da Kandiye Olayları esnasındaki Rum isyanından ve Müslüman nüfusa yönelik katliamlardan, güvenliğin sağlanmasının hayli zor olduğu adanın iç kesimlerinde yaşayan Müslümanlar, özellikle de Kandiye’ye bağlı kırsal kesimde bulunanlar etkilenmiştir. Bu kırsal nüfus, olaylar neticesinde kitleler halinde, üst başlarıyla deniz kıyısında bulunan şehir merkezlerine akın etmiş ve orada bazen aylarca kalmak zorunda kalmışlardı.41
Şanslıları dergâh -ki özellikle Kandiye’deki Bektaşi dergâhının bu muhacirlere büyük yardımları, onların yeme içme ve barınma ihtiyaçlarını karşılamadaki çabası bilinmektedir ve cami, külliye, han gibi kamusal alanlara sığınmışlardı. Raziye’nin de çocuklarıyla birlikte bunlar arasında olma ihtimali yüksektir. Kayıtlarda eşini ne zaman ve ne sebeple kaybettiği belirtilmese de adadan Anadolu’ya sığınan ve kendisi gibi binlerce dul kadının başına geldiği üzere, kocası Süleyman’ı iç çarpışmalar sonucunda kaybetme olasılığı da yüksektir. Son derece dinamik ve şehir yaşamına adapte olmuş kentli Giritli Müslümanlardan ziyade, tarım ve hayvancılıkla uğraşan topluluğun Kandiye Olayları sonucu gerçekleşen göçten etkilendiği görülmüştür. Göç sonrası uğraşısından anlaşılacağı üzere, Raziye de tarım ve hayvancılıktan anlamaktadır.
Nimet ve Asiye ismindeki iki kızı ve Mehmet adındaki oğluyla birlikte diğer binlerce Giritli muhacir gibi Raziye’nin de bulabildiği ilk gemiyle adadan ayrıldığını söyleyebiliriz.42
Yakın akrabalarının, komşularının ve tanıdıklarının göç esnasında Raziye ile birlikte olup olmadıkları bilgisi belgelerde bulunmamaktadır. Ancak aynı dönemde Anadolu’ya gelen birçok muhacir ailesi, nereye gittiğini bilmedikleri her hangi bir gemi ile adayı terk ettiklerinden ve Anadolu’da ise farklı yerlere iskân edildiklerinden dolayı akrabalarından ayrılmak zorunda kaldıklarını ifade etmişlerdi.43
Ancak Raziye’nin bindiği geminin rotasının İstanbul olduğu belgelerden anlaşılmaktadır. Fakat şu da biliniyor ki 20. yüzyılın tam başında Girit’ten gelenler -münferit örnekler dışında- payitahta iskân edilmemişlerdi. İstanbul’da kalanlar ancak yetim ve öksüzler, (genellikle bu durumları ve/veya yoksullukları için) evlatlık verilenler ve ev işlerinde çalışmak için alıkonulanlardı.44
Nitekim çocuklarıyla birlikte geldiği Dersaat’te nerede ve hangi koşullarda olduğu bilinmese de yaklaşık bir sene kalan Raziye, İskân-ı Muhâcirîn Komisyon-ı Âlîsine başvurmuş, komisyonca mazlume ve madure olduğu tespit edilmiş, 19 Mart 1907 tarihinde buyrulan irade ile yol masrafı komisyon tarafından karşılanmak üzere Kastamonu Vilâyeti Bolu Sancağındaki Hamidiye Kazasına gönderilmişti. Bu karar kazaya telgrafla bildirilmiş, bunun üzerine de kazanın idare meclisi uygun görüp, otuz dönümlük bir araziyi tapu senediyle Raziye’ye tahsis etmişti. Ancak bu topraklar, bölgede yaşayan kişilerin şahitlik ettiği üzere seksen yıldır tarım yapılmayan bakir bir araziydi. Arazinin böyle bir özelliği olmasına karşın, yöredeki birkaç zalim ve kanun tanımaz kişi Raziye’nin burada tarım yapmasına müsaade etmemişler, bunun üzerine arazisini ekemeyen, hasadını alamayan ve gelirden mahrum kalan Raziye de temel ihtiyaçlarını karşılamak için evindeki eşyayı ve üzerilerindeki kıyafeti satmak zorunda kalmıştı. O da çektiği sıkıntılar karşısında Muhacir Komisyonuna başvurmuş, hatta kadın haliyle Bolu Mutasarrıflığına bizzat giderek durumun düzeltilmesine dair defalarca rica ve şikâyette bulunmuştu. Şikâyeti burada makul bulunmuş, Raziye’nin arazisine musallat olanların engellenmesine ve verilen iradenin tamamıyla uygulanmasına dair bir emirname tebliğ ettirmeyi başarmıştı. Ancak tüm bunlara rağmen mahallî idare bu emirlere katiyen uymamış, hatta sumen altı etmişti. Adaletin yerine getirilmesi yönündeki haykırışları duymazlıktan gelinen Raziye, bu halin devamı halinde ailesiyle birlikte mahvolacağını düşündüğü için bu sefer 1 Ağustos 1908 tarihinde bir arzuhal yazmaya karar vermiş ve bu arzuhalde başından geçenleri anlattıktan sonra, tarım yapmasını engelleyenlere mani olunmasını, gelecek senenin mahsulünün alınmasına dek kendilerine nafaka bağlanıp iaşenin sağlanmasını ve ziraat yapabilmeleri için de alet edevatın kendilerine verilmesini arz ve talep etmişti.45

Raziye’nin bu arzuhali İstanbul’da ciddiyetle dikkate alınmış, ilk olarak, mahallî idarece kendilerine verilen 30 dönümlük arazide tarım faaliyetlerinin engellendiği hususunun tetkik edilmesi istenmiş ve bu şikâyette doğruluk payı varsa araziye müdahalenin derhal sona erdirilmesi istenmiştir. Ayrıca, Muhacir Talimatnamesine göre göçmen ailelere tahsis edilmesi gereken ziraat için alet- edevattan, hayvan ve tohumluktan hangisi Raziye ve üç çocuğuna verilmemiş ise onların da tedarik edilmesi, 26 Ağustos 1908 ve 5 Eylül 1908 tarihlerinde Dersaat’ten Kastamonu Vilâyetine bir emirle bildirilmiştir.46
Raziye, anlaşılıyor ki karşı karşıya geldiği bu büyük sorunu çözmeyi başarmıştı.47




38 Ernst Georg Ravenstein, “The Laws of Migration”, Journal of the Statistical Society of London,
Vol.48, No.2 (June, 1885), s.196 (167-235).
39 Sema Buz, “Göçte Kadınlar: Feminist Yaklaşım Çerçevesinde Bir Çalışma”, Toplum ve Sosyal
Hizmet, Cilt.18, Sayı 2 (Ekim 2007), s.40 (37-50).
40 Bkz. EK 1: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). DH.MKT.1290.31, ss.1,2 ve 3.
41 Kandiye Olayları sonucu Anadolu’ya gelen muhacirlerin hangi şartlar altında göç ettikleri
ve göç esnasındaki durumlarına dair sözlü aktarımlar için bkz. Tuncay Ercan Sepetcioğlu, Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Girit’ten Söke’ye Mübadele Öyküleri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın, 2007; Tuncay Ercan Sepetcioğlu, Girit’ten Anadolu’ya Gelen Göçmen Bir Topluluğun Etnotarihsel Analizi: Davutlar Örneği (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2011.
42 Raziye’ye dair bir belgede, kendisiyle birlikte üç çocuğunun da mührünün bulunduğu tespit
edilmiştir. Mühürlerde kız çocuklarının isimleri net okunabiliyorken, oğlan çocuğunun adı nispeten silik vaziyettedir. Raziye, şahsına ait mühürde “Müslim Raziye” olarak belirtilmiştir. Oğluna ait mühürde, yüksek ihtimalle “Süleyman oğlu Mehmet” ibaresi bulunmaktadır. Mühürlerde Raziye’nin, Nimet ve Mehmet ismindeki oğlunun bu mührü Hicrî tarihle 1325 yılında, Asiye’nin ise 1326 yılında bastırdığı bilgisi de göze çarpmaktadır; BOA.DH.MKT.1290.31, s.1.
43 Anadolu’da (hatta Yunanistan’a bağlı İstanköy adasında) bulunan her bir Giritli göçmen
yerleşim yerinde örneğin İzmir Tire’de, Mersin Tarsus’ta, Adana Kozan’da, Aydın Kuşadası’nda görüşmeler yaptığım muhacir aileleri başka yerlerde yakın akrabalarının olduğunu, göç ve iskân esnasında çeşitli nedenlerle birbirlerinden ayrılmak zorunda kaldıklarını defalarca aktarmışlardı. Aydın Söke’ye yerleşen İkbal Çobanoğlu kendi ailesinin tecrübesini şu şekilde ifade etmektedir: “Girit’te dedem vurulunca, şehit olunca, annannem çocuklarının da başına bir hal gelir diye, evi olduğu gibi, ambarda buğday, küpte yağ dolu bırakıp kaçıyorlar. Yanlarına bir şey almamışlar; bir tek giyecekleri ile birlikte gelmişler. Önce gemiyle İstanbul’a kaçıyorlar. Orada en küçük kızını yoksulluktan birine evlatlık veriyor. Duyuyorlar ki Söke’de akrabaları var, kalkıp buraya gelip Söke’ye yerleşiyorlar”, Tuncay Ercan Sepetcioğlu, A.g.t., 2007, ss.30-31.
44 Girit göçmenlerinden yetim, öksüz ve dul kadınlar için yapılan uygulamalara dair bkz.
Tuncay Ercan Sepetcioğlu, “Sürgün ve İskân Kıskacında Giritli Müslüman Kadın (1896- 1913)”, History Studies International Journal of History, Special Issue on From Past to Present the Turks in Greece, Vol. 6, Issue 2, Feb. 2014, ss.103-123.
46 13 Ağustos 1324 tarihli belgede, “Müsted‘iye Raziye Hâtun ile kerîmelerinin hükûmet-i
mahalliyece tahsîs olunup şunun bunun müdâhalâtıyla zirâat edememekde olduklarını beyân eyledikleri arâzîye vâki‘ olan müdahalenin hemen men‘iyle beraber kendilerine mezkûr arâzînin hîn-i tahsisinde i‘tâsı Muhâcirîn Ta‘lîmât-ı Cedîdesi’nde mevcûd âlât ve hayvanât-ı zirâ‘iyye ile tohumluk zahireden hangisi verilmemiş ise i‘tâsı zımnında iktizâ-yı hâlin îfâsının Kastamonu Vilâyeti’ne teblîğ ve iş‘âr buyurulması menût-ı müsâ‘ade-i celîle-i nezâret-penâhîleridir.Ol bâbda emr u fermân hazret-i men lehü’l-emrindir”, denilmektedir; BOA.DH.MKT.1290.31, s.2. Kastamonu Vilâyetine 23 Ağustos 1324 tarihinde yazılan yazıya göre ise, “Girid’den hîn-i hicretlerinde kendilerine irâe olunan otuz dönüm arâzî-i hâliyyeye ba‘zı kesân tarafından fuzûlen müdâhale olunmasına binâ’en zirâat ve harâsetden mahrum ve mağdûr kaldıklarından bahisle müdâhale-i vâkı‘anın men‘iyle hukūklarının temini Girid muhâcirîn-i İslâmiyyesinden Hamidiye Kazâsı’nda sakin Raziye ve üç evlâdı mühürleriyle verilen arzuhâlde niyâz olunmuşdur. Müdâhale-i mahkiyenin sahîh ise hemen men‘iyle beraber kendilerine mezkûr arâzînin hîn-i tahsisinde i‘tâsı Muhâcirîn Ta‘lîmât-ı Cedîdesi’nde mev‘ûd olan âlât ve hayvanât-ı zirâ‘iyye ile tohumluk zahireden hangisi verilmemiş ise i‘tâsı zımnında iktizâ-yı hâlin îfâsı lüzumunun Muhâcirîn İdâre-i Umûmiyesi ifâdesiyle beyanına ibtidâr kılındı”, ifadesi mevcuttur BOA.DH.MKT.1290.31, s.3.
47 Girit’ten Anadolu’ya iskân sürecinde sorun yaşayan tek kişi Raziye değildi. Örneğin
Kastamonu Vilâyeti bünyesindeki Hamidiye Kazasına ailesiyle yerleştirilen Giridli Ahmet Kemal isimli şahıs da talimatnâmede bulunmasına karşın, kendisine arazi ve ziraat aletlerinin verilmediğine dair İstanbul’a telgraf çekmiş, bunun üzerine de 28 Şubat 1909 tarihinde Kastamonu Vilâyetinden bu olayın aslını öğrenmek için tahkikat yapması istenmişti; BOA.DH.MKT.2753.20.