GİRİT’TEKİ MUHTACÎN-İ İSLAMİYE’YE YÖNELİK AYDIN VİLAYETİ’NDE YÜRÜTÜLEN YARDIM FAALİYETLERİ

[eyuphuseyin]

Girit’te idareyi sağlayan Avrupa Devletleri, 1908’de adadan çekilme
kararı almışlardır.63 Avrupa Devletlerinin Girit’ten askerlerini çekmesinin
kesinleşmesi Rumlar arasında büyük bir sevinçle karşılanmıştır. Venizelos bir makalesinde: “Yedi asırdan beri Girit ilk kez dün yabancı askerlerin postalları altında ezilmiyordu. Aslında Avrupa askerleri gerçek anlamda Girit’i işgal etmiş sayılmazlardı. Ama özgürlük açısından bu hoş bir durum değildi. Yabancı askerler adada kaldıkları süre içinde kendi egemenliklerini adada hissettirdiler. Askerî işgal büyük devletlerin egemenliğini de beraberinde getirdi ve Girit halkının egemenliğini üstlendi” sözleriyle Girit’in işgalden kurtuluşunu kutlamıştır.64 Avrupa Devletlerinin çekilmesiyle birlikte adada, Müslüman halkı ve Osmanlı sancağını korumak amacıyla her devletten 250’şer asker kalmıştır.65

Köylü gazetesinin 27 Mayıs 1909 tarihli sayısında, Girit’te asker bulunduran Avrupalı devletlerin son askerlerini de Haziran ayında çekmek istedikleri aktarılmıştır. Hatta ilgili devletlerin bu konuda Osmanlı ve Yunan hükümetlerine fikir danışmak niyetinde olduğu haber alınmıştır. Bu aşamada, adanın istikbalinin ne olacağını sorgulayan gazete, insana şifa veren bir şey öğrenilemediğini66 okuyucuları ile paylaşmıştır. Diğer taraftan, Osmanlı yüreğinin bir parçası olan bu güzel adanın siyasilerce çoktan vatan haritasından çıkartıldığı öne sürülmüştür. Fakat vatan sahibi olan Osmanlıların, adayı hiçbir zaman kendilerinden ayırmayacakları ve ayrılmasına razı olmayacakları67 vurgulanmıştır.

Köylü gazetesinin 10 Haziran 1909 tarihli sayısında, Girit meselesi; “son 15-20 gündür gittikçe hızlanan bir süratle Osmanlıların yüreğini heyecana, Yunanlıların başını telaşa, Avrupa’yı ruh sıkıntısına uğratan, henüz hiçbir taraftan aydınlık vermeyen, hâlâ karanlık”68 bir mesele olarak değerlendirilmiştir. Girit meselesini bu halde bırakan neden olarak, Avrupa devletlerinin birbirleriyle olan yarışları, birbirilerinden çekinmeleri69 gösterilmiştir.

Girit’te karışık ve istikrarsız durum Balkan Harpleri’ne kadar devam etmiştir. Neticede Balkan Harpleri’ndeki mağlubiyetten sonra 30 Mayıs 1913 Londra Antlaşması70 ve 14 Kasım 1913 Atina Antlaşması71 ile Girit üzerindeki haklardan feragat edilmiş ve ada Yunanistan’a terk olunmuştur. Böylece bir zamanlar yüz binlerce can verilerek Osmanlı toprağına katılmış olan, Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının ortasındaki bu stratejik ada, Osmanlı Devleti’nden artık tamamen kopmuş ve Yunan toprağı haline gelmiştir. 72

63 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt: I, Kısım: I, Ankara 1991, s. 239.
64 A. N. Adıyeke, a.g.e., s. 225.
65 Y. H. Bayur, a.g.e, s. 329.
66 Köylü, Sayı: 224, 14 Mayıs 1325/27 Mayıs 1909.
67 Köylü, Sayı: 224, 14 Mayıs 1325/27 Mayıs 1909.
68 “Girit’e Dair”, Köylü, Sayı: 236, 28 Mayıs 1325/10 Haziran 1909.
69 “Girit’e Dair”, Köylü, Sayı: 236, 28 Mayıs 1325/10 Haziran 1909.
70 Londra Barış Antlaşması metni için bkz. Bilal N. Şimşir, Ege Sorunu-Belgeler, Cilt: I, Ankara
1976, s. 651-654; Y. H. Bayur, a.g.e, s. 313.
71 16 madde ve eklerden oluşan Atina Antlaşması metni için bkz. Nihat Erim, Devletlerarası
Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, Ankara 1953, s. 477-488.
72 B. N. Şimşir, Ege Sorunu Belgeler, Cilt: II, Ankara 1989, s. XXII.

453

[eyuphuseyin]

2. Girit’te Yaşanan Olaylar Esnasında Müslüman Ahalinin Durumu

Girit’in fethinden sonra yerli halkı oluşturan Rumların, dini inanışlarına, dillerine, eğitimlerine, örf ve adetlerine hiçbir şekilde müdahale edilmemiştir. Adada can ve mal güvenliği sağlanmış, bölge harap olmaktan kurtarılmıştır. Tahmisci-zâde Mehmed Mâcid, hatıratında, Osmanlı’nın bu yaklaşımı nedeniyle yerli ahaliden tek bir ailenin bile vatanını terk etme ihtiyacı duymadığını, herkesin huzur içinde yaşadığını ifade etmiştir.73

Osmanlı Devleti’nin diğer dine mensup olanlara karşı uygulamış olduğu bu iyi niyetli politikaya rağmen aynı durum, devletin gücünü yitirdiği bir dönemde Müslüman ahali için söz konusu olmamıştır. Son dönemde yaşanan olaylara kadar (1867, 1878, 1896, 1897 İsyanları) birlikte yaşayan, birbiri ile alışveriş eden, huzurlu bir şekilde komşuluklarını sürdüren insanlar bir anda düşman olmuşlardır. Bu düşmanlığın doğurduğu sonuçlar dönemin kaynaklarına acı bir şekilde işlemiştir.

Girit’te olayların şiddetli bir şekilde tezahür ettiği 1896-1898 yılları arasında Müslüman nüfusu miktarına baktığımızda farklı nüfus verileri söz konusudur. Bu anlamda tespit edilen arşiv kayıtlarında, genel olarak Müslüman nüfusun 90-100.000 civarında olduğuna dikkat çekilmiştir. Örneğin, 13 Mart 1897 tarihli bir arşiv kaydında, Müslüman nüfusun merkezi hükümetçe 130.000 olarak bilindiği halde bir rivayete göre 60.000, diğer bir rivayete göre 70.000 olarak belirtildiği için sahih olanın bildirilmesi Girit Vilayeti Vali Vekâleti Müşavirliğine yazılmıştır.74 Buna dair Hanya’da bulunan Miralay Şakir Bey’den yazılan cevapta; yapılan araştırma neticesinde adadaki Müslüman nüfusun, Hanya’da 24.000, İsfakya’da ancak 1.000, Resmo sancağında 16.000 ve Kandiye ile Laşid sancaklarında 50.000 olmak üzere 90.000 civarında olduğu, buna diğer vilayetlere ticaret yapmak için giden 15.000 nüfus da eklendiğinde toplam nüfusun 105.000’e ulaştığı bildirilmiştir.75

Girit’te muhtaç durumda olan Müslümanlara iane verilmesi ile ilgili olarak vilayet idaresinden gönderilen 30 Temmuz 1897 tarihli bir arşiv kaydında, “Kandiye, Resmo ve Hanya’da müctemi’ olan 100.000’den ziyâde nüfus-ı İslamiye’nin
70.000 kadarına ianeden 65 dirhem un verilmekte olduğu…”76 belirtilmiştir. Yine,
1 Kasım 1897 tarihinde verilen bilgide, Girit’te bu tarih itibariyle 100.000’i Müslüman olmak üzere 300.000 insan yaşamakta olduğu, arazi ve emlak bakımından Müslümanların diğer ahaliye nispetle üstün bir durum arz ettiği belirtilmiştir (Hülagü, 2008: 19). Dolayısıyla Müslümanların nüfuslarına dair adadan gönderilen 1897 tarihli resmi evraklarda, Müslümanların 100.000 civarında, yani 1/3 oranında olduğuna dikkat çekilmiştir.

73 Tahmisci-zâde Mehmed Mâcid, a.g.e., s. 30.
74 BOA., Y.PRK.BŞK., Dosya No: 50, Gömlek No: 69, 1 Mart 313/13 Mart 1897.
75 BOA., Y. PRK. MYD., Dosya No: 18, Gömlek No: 38, 1 Mart 1313/13 Mart 1897.
76 BOA., BEO. NGG. d., Girid Tezâkir Defteri, No: 999, 18 Temmuz 1313/30 Temmuz 1897.

454

[eyuphuseyin]

Dönemin bazı Avrupalı devlet adamları tarafından Girit’teki nüfusa dair verilen bilgiler de farklı bir gözlem olması açısından değerlendirilmiştir. Bu anlamda, İngiliz Dışişleri Müsteşarı M. George Curzon’un 7 Mayıs 1897 tarihinde Avam Kamarası’nda ortaya koyduğu veriler önemlidir. Curzon, Yunan vahşetini ve Müslümanların zor durumunu ortaya koyarken aynı zamanda nüfus miktarı ile ilgili de veriler sunmuştur. Curzon’un: “…Müslümanların teşkil ettikleri bir komisyon tarafından yapılan nüfus sayımında Müslümanların bu kadar telefattan sonra 107.000 kişiye ulaştıkları anlaşılmıştır. Yani bütün ada halkının üçte birini oluşturmaktadırlar. Bu 107.000 Müslümanın şuan 67.000’i yardımla geçinmektedir...”77 şeklindeki ifadesi, Müslüman nüfusun 100.000 üzerinde
olduğunu göstermekle birlikte bunun önemli bir kısmının yardımla geçindiğini gözler önüne sermektedir.

Dönemin bazı basın organlarında da Girit nüfusuna dair bilgilerin yer aldığı tespit edilmiştir. İzmir’in Ahenk gazetesinin 9 Mayıs 1897 tarihli sayısında, “icra kılınan tahrir-i nüfusa göre…”78 Girit’te İslam nüfusu 96.800 olarak verilmiştir. Bu toplam içinde 65.000 nüfusun ianeye muhtaç bir halde olduğu belirtilmiştir (Bkz. Tablo 1).

BELGE 1.png (5.36 KiB) 2615 kere görüntülendi

Girit’te yaşanan isyan hareketleri esnasında Müslümanların içinde bulundukları şartlara bakıldığında ise, özellikle 1866 yılı itibariyle giderek ağırlaştığı görülmektedir. Nitekim 1866 yılında yaşanan şiddetli olaylar sırasında Ali Paşa ile beraber Fransızca kâtiplik görevi ile adaya giden Charles Mismer, Müslüman halkın içinde bulunduğu zor şartları gözlemlemiş ve hatıratında şu ifadelere yer vermiştir:

“Matbuat isyanın baş silahı olmuştur. İnsan, akan hadiselerin şahidi olmazsa hakikatin ne dereceye kadar feda edildiğine inanamaz. Rumlar tarafından öldürülen, ırz ve namusu zedelenen Türk kadınlarının sayısını hesap etmek imkânsızdır…”“…Ya ölümü yahut namussuz yaşamayı seçmek zorunda bırakılan birtakım genç ve bakire Türk kızlarının sarp kayalıklar üzerinden denize atılmak suretiyle intihar ve ölümü seçtikleri duyulduğu zaman, bütün dünya bir elem ve teessüf hissine düşmüştü.”79


77 İngiliz Parlamenter Sir Ellis Ashmead Bartlett, Osmanlı’nın Son Zaferi, Teselya Savaşı, (Çev.
Orhan Sakin), İstanbul 2014, s. 24-27.
78 Ahenk, Sayı: 229, 27 Nisan 1313/9 Mayıs 1897.
79 Charles Mismer, Hatırat-ı Alem-i İslam, (İstanbul, Girit, Mısır, Cezayir), (Mütercimi: Mehmet
Rauf), Matbaa-i Vilayet, Bursa 1327, s. 45.

455

[eyuphuseyin]

Mismer’in daha 1866 yılında vermiş olduğu bu bilgiler, ilerde yaşanacak daha büyük olayların habercisidir. Nitekim 1896 yılına gelindiğinde bunun emareleri yoğun bir şekilde görülmeye başlanmıştır. Özellikle Müslüman ve Hıristiyanların birlikte yaşadıkları Malevissi, Pediada, Kenurio, Pyrgiotissa, Monofatsi gibi yerleşim yerlerinde büyük felaketler yaşanmıştır. Örneğin, 21 Ağustos’ta, tek bir gün içinde, Monofatsiou’da 22 Müslüman yerleşim yeri yanmıştır.80 Eylül ayında ise Kandiye şehrinde bulunan 105 Müslüman köyü âsi Rumlar tarafından yakılmış veya yıkılmıştır.81

1897 yılına gelindiğinde, özellikle Yunan muharebesi esnasında saldırı ve katliamlara maruz kalan Müslüman halkın malını, mülkünü köylerinde bırakarak aileleri ile şehirlere iltica ettikleri görülmektedir. Bu şekilde Müslüman halkın şehirlere akın akın ilticaları ilerleyen süreçte de artarak devam etmiştir.
31 Temmuz 1897 tarihli bir tezkirede Kandiye, Resmo ve Hanya şehirlerinin merkezlerine iltica eden İslam nüfusunun 100 binden fazla olduğu bildirilmiştir.82

Müslümanların maruz kaldıkları katliamlar, sadece yerel idareciler tarafından dile getirilmemiş zaman zaman Avrupalı Devletlerin görevlileri tarafından da gündeme taşınmıştır. Bunun en önemli örneklerinden biri İngiliz Dışişleri Müsteşarı M. George Curzon’dur. Curzon, 7 Mayıs 1897 tarihinde Avam Kamarası’nda Yunan vahşetini ve Müslümanların çaresiz durumlarını şu sözleri ile ortaya koymuştur:

“…Girit, şu an çok sayıda Giritli asiler tarafından işgal ediliyor. Asiler, yerlerinden yurtlarından ettikleri Müslümanların köylerindeki emlak ve mahsullerini alıyorlar. Bunlar işsiz, güçsüz, silahlı geziniyorlar. Dağların çevresinde dolaşıp rast geldiklerine kurşun atmaktadırlar. Kasabaların çevresindeki evlere ve karakollara hücum etmekte, bütün uyarılara rağmen suyollarını kesmektedirler. Müslümanları her türlü yoldan mahrumiyete düşürmektedirler. Bu asilerin çoğunluğuna Yunan subayları kumanda ettikleri gibi aralarında da çok sayıda Yunanlı gönüllü bulunmaktadır. Ayrıca kullandıkları toplar da Yunan hükümetinin oraya gönderdiği toplardır...”83

Aynı dönemde İzmir’de çıkan Hizmet gazetesinde, Rum asilerin
Müslümanlara yönelik katliamları özetle şu şekilde aktarılmıştır:

“Girit âsileri, çocukların el, ayak, burun ve kulaklarını keserek işkence etmektedirler. 100 bine yakın Müslüman ahalinin evlerini, bağ ve bahçelerini yakıp yıkmışlardır.”84

80 Captain Drury to Admiral Sir M. Culme-Seymour, Candia, 25 August 1896, Telegraphic
No: 607, Foreign Office, Further Correspondence Respecting the Affairs of Crete (FOFCRAC), Turkey No: 7 (1896), London: August 1899, s. 352.
81 Nikos Andriotis, “Christians and Muslims in Crete 1821-1924: A Constant Standoff in And
Out of The Battle Field”, Mnimon, İssue: 26, 2004, s. 73.
82 BOA., BEO. NGG. d., Girid Tezâkir Defteri, No: 999, 19 Temmuz 1313/ 31 Temmuz 1897.
83 İngiliz Parlamenter Sir Ellis Ashmead Bartlett, a.g.e., s. 24; Curzon’un Avam Kamarası’ndaki
sözleri Ahenk gazetesinde de yer bulmuştur. Bkz. Ahenk, Sayı: 233, 4 Mayıs 1313/16 Mayıs 1897.
84 Hizmet, Sayı: 1087, 18 Mayıs 1313/30 Mayıs 1897.

456

[eyuphuseyin]

Müslümanlar aleyhine köylerde işlenmekte olan cinayetler, son dönemde, şehirlerde de açıkça işlenmeye başlamıştır. Bu durum Müslümanlar için esef verici bir hal almıştır. Öyle ki evlerinden çıkacakları zaman bir daha geri döneceklerinden emin olamadıkları için, çoluk çocuklarıyla vedalaşmışlardır. Bu durumla ilgili Hanya’dan gönderilen bir mektupta, “artık biz bî-çâre Girit Müslümanlarının kurbanlık koyundan farkı kalmadı” 85 şeklinde serzenişte bulunulmuştur.

Girit’te yaşanılan olaylar ve Müslümanların içinde bulundukları durum, o kadar içinden çıkılmayacak bir hale gelmiştir ki artık basında, kamuoyunda yüksek sesle dile getirilmeye başlanmıştır. Örneğin İzmir basınından Köylü gazetesinin bir sayısında, Müslümanların durumları şu ifadelerle anlatılmıştır:

“Size bir sual sorayım, acaba yeryüzünde Girit kadar zavallı bir ada, Girit tarihi kadar karışık bir tarih, Girit toprağı kadar kanlı bir toprak, Girit şühedası kadar sayısız şehit, Girit İslamları kadar her şeyden mahrum, kimsesiz, himayesiz bir ahali bilebilir misiniz? Bütün Osmanlılar servetinden sonra Giritliler de doğduğu dünyayı anladığı günden itibaren Girit sözünü duyuyor. Girit meselesinin yakında neticeleneceğini işitiyor, okuyor, haber alıyor… Fakat ne o yakın geldi, ne de Girit Meselesi neticelendi.” 86

Girit’te meydana gelen olaylar ve Müslümanların içerisinde bulunduğu durum mizah gazetelerinde87 de ele alınmıştır. Örneğin Beberuhi’nin 1 Mart 1898 tarihli sayısında, adadaki siyasi duruma dikkat çekilirken aynı zamanda Müslümanların mağduriyeti de mizahi bir dille ortaya konulmuştur (Karikatür 1).

BELGE 2.png (256.18 KiB) 2615 kere görüntülendi

Karikatür 188

85 “Girid’de Müslümanlara Yapılan Mezâlim”, Tanin, Sayı: 755, 26 Eylül 1326/9 Ekim 1910, s. 2.
86 “Girit..! Yine Girit..!”, Köylü, Sayı: 242, 4 Haziran 1325/17 Haziran 1909, s. 1.
87 II. Abdülhamit döneminde muhaliflerin yurt dışına çıktıklarında barındığı, gazete ve dergi
yayımladığı yerler Paris, Kahire, Londra ve Cenevre olmuştur. Yurt dışındaki mizah basını Beberuhi, Davul, Dolap, Tokmak ve Lak Lak gibi yayınlarla sert bir muhalefete girişmiştir. Sayfalarında devlet yönetimine karşı ağır eleştirilere yer vererek II. Abdülhamit’e karikatürlerle ölçüsüzce hakaret etmişlerdir. Bu sebeple sürgündeki mizah gazeteleri Osmanlı yönetiminin nazarında “hezeyanname”, sahibi ise “erbab-ı fesad” arasında sayılmıştır. Bkz. Hamza Altın, II. Meşrutiyet Devri Osmanlı Mizah Basını, Ankara 2014, s. 47.
88 Beberuhi, Sayı: 2, 1 Mart 1898.

457

[eyuphuseyin]

Karikatürde Girit, araba olarak tasvir edilmiştir. Arabanın üzerine bir elinde zeytin dalı diğer elinde Yunan bayrağı olan “Prens Yorgi” oturtulmuştur. Arabayı büyük devletler çekerken onların arkasından gelen II. Abdülhamit ise “Düvel-i Muazzama” yazan pankartı taşımaktadır. Aranın altında kalıp inleyen kişi ise Girit Müslümanlarını temsil etmektedir.

Yaşanan olaylar sonrasında, gerek ada yönetimi gerekse Batılı güçler tarafından Müslümanların Osmanlı Devleti’nin başka bölgelerine göç ettirilmesi teklif olunduysa da Babıâli bunu hemen reddetmiştir. Çünkü Müslüman halk giderse, ada kesin olarak elden çıkmış olacaktır. Devletlerin ısrarı, hatta halkın arzusu Osmanlı yönetiminin bu kararını değiştirememiştir. Bu karar karşısında Batılı güçlerin amiralleri, bir çare olarak Müslüman halkı, Osmanlı ve Avrupalı askerlerden kurulu bir hattın gerisine çekmişlerdir. Merkezi yönetim tarafından yapılan açıklamada, Girit’ten Müslüman ahalinin hicret edeceğine dair haberlerin yalan olduğu, halkın hicret etmeyeceği ve asayişin tamam olduğu bildirilmiştir.89 Fakat bu durum kısa bir süre için devam etmiş ve adada yaşam güvenlikleri kalmayan Müslüman halk ilerleyen dönemde adayı terke mecbur kalmıştır.

3. Girit Muhtacîn-i İslamiye’sine
Aydın Vilayeti’nden Gönderilen Yardımlar

1890’lı yıllara ait gazetelerde, İzmir şehrindeki yardım kampanyalarına
ilişkin makaleler görülebilmektedir.90 Genel olarak kişisel bir yaklaşımla
bağışlar yapılmasına başlanmış, daha sonra kampanyalar geniş bir katılımla yapılandırılmıştır. O yıllarda “bağış” etkinlikleri “iâne” terimiyle anılmıştır. Kâmûs-ı Türkî içindeki kelimenin ilk anlamı; “yardım, akçe yardımı”, ikinci anlamı; “hayırseverlik işi, muhtaç biri kişi veya topluluk için verilen akçe” şeklinde verilmiştir.91 Özcan ise iâneyi; “Osmanlılar’da XIX. yüzyılda olağan üstü giderler için halktan toplanan mali yardımları ifade eden terim”92 olarak tanımlamıştır.

Girit Müslüman ahalisi, artan Rum baskı ve saldırıları karşısında öncelikle daha güvende olacaklarını düşündükleri şehir merkezlerine iltica etmişlerdir. Böylece şehirlerde her şeyini kaybetmiş, mutsuz, zorluklar içerisinde yaşamaya çalışan, daha da önemlisi hem Rumlara hem de büyük devletlere karşı tepkili bir kitle oluşmuştur. İç göç sonucu oluşan bu yığılma, gerek sosyal açıdan, gerekse ekonomi ve iç güvenlik açısından gelişmeleri olumsuz yönde etkilemiştir.93

Kıyı bölgelerinde biriken kalabalık topluluk her türlü yardıma muhtaç
hale gelmiştir. Yerel idare tarafından yiyecek yardımında bulunulmuştur. Fakat

89 Ahenk, Sayı: 237, 9 Mayıs 1313/21 Mayıs 1897.
90 Nilgün Kiper, Resettlement of Immigrants And Planning In Izmır During The Hamidian Period,
İzmir Teknoloji Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir 2006, s. 126.
91 Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî (Latin Harfleriyle), (Hazırlayanlar: Reşit Gündoğdu vd.),
İstanbul 2011, s. 106.
92 Bilgi İçin bkz. Abdulkadir Özcan, “İane”, DİA., Cilt: XIX, İstanbul 1999, s. 228-230.
93 A. N. Adıyeke-N. Adıyeke, a.g.e., s. 81; A. N. Adıyeke, a.g.e., s. 269.

458

[eyuphuseyin]

şehir merkezlerine sığınan nüfusun giderek artması üzerine Babıâli’den yardım istenmiştir. Bu talep üzerine merkezi yönetim, iki kez yüzer bin kuruşluk yardım göndermiştir. Ayrıca halkın köylerine dönerek tarım faaliyetlerine devam etmesi için de çeşitli teşviklerde bulunulmuş; bu girişimlerin sonucunda da iç göç kısmen engellenmiştir.94

1897 yılı Şubat ayından itibaren, adanın Yunanistan tarafından işgaliyle birlikte iç göç ikinci kez ve bu defa daha şiddetli bir şekilde başlamıştır. Kırsal bölgelerdeki Müslümanlar şehirlere yığılırken, şehirlerdeki Ortodoks nüfus kırsal bölgelerde bu kişilerin boşattıkları yerlere kaymışlardır.95

Kıyı şeridindeki yerleşim merkezlerinde toplanan Müslüman ahali, merkezi hükümetten gelecek yardımlarla geçimlerini sağlamaya çalışmışlardır. Bu yönde çalışmalarını sürdüren hükümet, bir taraftan Giritli Müslümanlara un yardımı yaparken bir taraftan da bu işle görevli bir komisyon oluşturmuştur.96

1896 yılının Ekim ayında Hanya’da, Girid Muhtacîn-i İslâmiye İane Komisyonu (The Charity Commission for Muslim Cretan Immigrants) kurulmuştur. Maarif Nezareti’ne bağlı olan komisyonun farklı şehirlerde de şubeleri oluşturulmuştur. Komisyon aracılığı ile Girit’teki ihtiyaç sahiplerine yardım edilmeye çalışılmıştır. İstanbul ve diğer vilayetlerden yardım istenmiştir.97

Girit Müslümanları için padişahın onayıyla İstanbul’da yardım komisyonu teşkil edilmiştir. Aynı şekilde İzmir’de de Belediye Başkanı Eşref Paşa başkanlığında bir komisyon kurulması kararlaştırılmıştır (Bkz. Tablo 2).98

BELGE 3.png (14.3 KiB) 2615 kere görüntülendi

94 A. N. Adıyeke-N. Adıyeke, a.g.e., s. 81-82.
95 Aynı yer.
96 BOA., İ. MTZ. GR., Dosya No:31, Gömlek No:190, 27 Şubat 1312/12 Mart 1897.
97 A. N. Adıyeke, a.g.e., s. 273.
98 İzmir, Sayı: 43, 26 Şevval 1314/30 Mart 1897.

459

[eyuphuseyin]

İzmir, Nisan 1897’den itibaren yardım talebini yanıtlamaya başlamıştır. Para, yiyecek, giyecek ve hayvan yardımı yapılmıştır. Ahenk gazetesi, Aydın ve İzmir şehirlerinin, ihtiyacı olan Girit halkına, Girit’teki Osmanlı askerlerine ve Osmanlı-Yunan Savaşı esnasında yaklaşık bir yıl boyunca Osmanlı ordusuna katkıda bulunduğunu sayfalarca ilan etmiştir.

İzmir ve İstanbul’daki şubeler aracılığı ile Girit Müslümanlarına dönem dönem un ve buğday taşınmıştır. Gönderilen unların değerlendirilmesi ile ilgili olarak yapılan açıklamada, bunların taş fırında işlenmesi ve her bir çuvalın 75 kilo olarak düzenlenmesi belirtilmiştir.99 1897 yılı başlarında, Girit Müslümanları için daha önce gönderilen 5.000 çuval una ilaveten yine 5.000 çuval un gönderilmesi yönünde padişah iradesi çıkmıştır. Bu işle, Maarif Nazırı Sırrı Bey Efendi’nin başkanlığında kurulacak bir komisyonun ilgilenmesi istenmiştir.100 Ayrıca
yardım amacıyla gönderilen malzeme İdare-i Mahsusa vapurlarıyla ücretsiz olarak Girit’e gönderilirken, bu şekilde adaya sokulacak mallardan da gümrük resmi alınmaması Girit valiliğine bildirilmiştir.101

Yürütülen yardım çalışmaları neticesinde önemli miktarda unun adaya ulaştığı görülmektedir. Nitekim Girit’te muhtaç durumda olan Müslümanlara iane verilmesi ile ilgili olarak vilayet idaresinden gönderilen 30 Temmuz 1897 tarihli bir arşiv kaydında, “Kandiye, Resmo ve Hanya’da müctemi’ olan 100.000’den ziyâde nüfus-ı İslamiye’nin 70.000 kadarına ianeden 65 dirhem un verilmekte olduğu… ”102 belirtilmiştir. Yine, 27 Kasım 1897’den Şubat 1898’e kadar adadaki İslam ahalisine yapılan un yardımının 15.000 çuvala ulaştığı tespit edilmiştir.103 Bunun sancaklara dağılımı aşağıdaki tabloda olduğu gibidir (Tablo 3).

BELGE 4.png (4.49 KiB) 2615 kere görüntülendi

Muhtaç olan İslam ahalisine yönelik İzmir, İstanbul, Trabzon gibi Anadolu
şehirlerinin yanı sıra Anadolu coğrafyası dışından da iaşe yardımları gelmiştir.
1 Ekim 1897 tarihinde Hanya’da bulunan Miralay Şakir Paşa’nın göndermiş olduğu telgrafta, İstanbul, İzmir ve Mısır’dan şuana kadar çeşitli eşya ile birlikte
48.000 çuval un, 2.000 çuval pirinç ile 500 çuval fasulyenin iane komisyonu vasıtasıyla adaya ulaştığı bilgisi verilmiştir.104 Yine ileriki dönemlerde Mısır’dan


99 İkdam, Sayı: 1056, 15 Haziran 1313/27 Haziran 1897.
100 İzmir, Sayı: 42, 19 Şevval 1314/23 Mart 1897.
101 A. N. Adıyeke, a.g.e., s. 274.
102 BOA., BEO. NGG. d., Girid Tezâkir Defteri, No: 999, 18 Temmuz 1313/30 Temmuz 1897.
103 BOA., İ. MF., Dosya No: 4, Gömlek No:38, 1 Teşrinievvel 1313/13 Ekim 1897.
104 BOA., Y. PRK .MYD., Dosya No: 19, Gömlek No:131, 19 Eylül 1313/1 Ekim 1897.

460

[eyuphuseyin]

400 çuval İngiliz pirinci ve 500 çuval bakla105, Trabzon’dan 37 çuval pirinç106, İstanbul’dan 1.016 çuval pirinç107, Tirebolu Kazası’ndan 3.330 kilo pirinç Girit’e gönderilmiştir.108

İzmir’de kurulan İane Komisyonu tarafından Girit Müslümanlarına kavurma gönderildiği görülmektedir. Bununla ilgili olarak farklı tarihli gazete haberlerinden bilgi edinilebilmektedir. Örneğin 23 Mayıs 1897 tarihinde eşya ile birlikte 46 sandık kavurma109, 24 Mayıs 1897’de 10 çuval un ile birlikte yine
46 sandık kavurma110, 5 Haziran 1897’de 13 sandık kavurma111 gönderilmiştir. İzmir dışında diğer bazı bölgelerden de adaya kavurma gönderilmiştir. Örneğin
24 Mayıs 1897’de Denizli Mutasarrıflığı’ndan 30 teneke112, 26 Mayıs 1897’de Buldan Kaymakamlığı’ndan 28 teneke kavurma113 adaya ulaştırılmıştır.

Girit’e gönderilen iaşe yardımları, hem Müslüman ahaliyi hem de buradaki yardım komisyonunu çok memnun etmiştir. Nitekim Girit merkezinde bulunan yardım komisyonu reis-i evveli Kavurzâde Hasan Bey tarafından gönderilen bir mektupta, hem merkezi hükümetten hem de Anadolu ahalisinden gönderilen yardımlar için teşekkür edilmiştir. Maarif Nazırı Zühdü Paşa hazretlerine de bu yöndeki faaliyetlerinden dolayı ayrıca teşekkür edilmiştir.114

Girit’teki İslam ahalisi için iaşenin yanı sıra para yardımında da bulunulmuştur. İzmir gazetesinin 23 Mart 1897115 ve 5 Nisan 1897116 tarihli sayılarında yardımda bulunan bazı vatandaşların isimleri verilmiştir. Bu isimlerden bazıları aşağıdaki tablolarda olduğu gibidir (Bkz. Tablo 4 ve Tablo 5).

BELGE 5.png (9.49 KiB) 2615 kere görüntülendi

105 İkdam, Sayı: 1033, 23 Mayıs 1313/4 Haziran 1897.
106 İkdam, Sayı: 1035, 25 Mayıs 1313/6 Haziran 1897.
107 İkdam, Sayı: 1021, 11 Mayıs 1313/23 Mayıs 1897.
108 BOA., İ. RSM., Dosya No: 7, Gömlek No:54, 17 Eylül 1313/29 Eylül 1897.
109 Hizmet, Sayı: 1080, 11 Mayıs 1313/23 Mayıs 1897.
110 Hizmet, Sayı: 1081, 12 Mayıs 1313/24 Mayıs 1897.
111 Hizmet, Sayı: 1093, 24 Mayıs 1313/5 Haziran 1897.
112 Hizmet, Sayı: 1081, 12 Mayıs 1313/24 Mayıs 1897.
113 Hizmet, Sayı: 1083, 14 Mayıs 1313/26 Mayıs 1897.
114 İkdam, Sayı: 1033, 23 Mayıs 1313/4 Haziran 1897.
115 İzmir, Sayı: 42, 19 Şevval 1314/23 Mart 1897.
116 İzmir, Sayı: 44, 03 Zilkade 1314/5 Nisan 1897.

461

[eyuphuseyin]

BELGE 6.png (27.27 KiB) 2615 kere görüntülendi

İzmir dışından da para yardımının yapıldığı tespit edilmiştir. Örneğin Beyrut’tan Girit’e 120,233 kuruş 30 para gönderilmiştir.117 Edirne vilayeti tarafından Girit Müslümanları için 4 Kasım 1897 tarihine kadar 496.004 kuruş 35 para yardım yapılmıştır.118 Yine İstanbul’da 27 Mayıs 1897 tarihinde toplanan yardım miktarı 1.457.956 kuruştur.119 Saray Bosna’da Mehmed Hulisi Bey riyasetinde oluşturulan komisyona 13 Haziran 1897 tarihine kadar 12 bin Frank yardım yapılmıştır.120

117 Ahenk, Sayı: 235, 7 Mayıs 1313/19 Mayıs 1897.
118 Tercüman-ı Hakikât, Sayı: 5935-735, 25 Teşrinievvel 1313/4 Kasım 1897.
119 Ahenk, Sayı: 242, 15 Mayıs 1313/27 Mayıs 1897.
120 Hizmet, Sayı: 1101, 1 Haziran 1313/13 Haziran 1897.

462