AHALİ MÜBADELESİ VE YARDIMLARIN İSTANBUL ÖRNEĞİ Eda ÖZCAN

[eyuphuseyin]

Ahali Mübadelesi ve Yardımların İstanbul Örneği ÇTTAD, IX/20-21, (2010/Bahar-Güz)



2.3. Mübadiller, Nasıl Sevk Oldular?

Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti’nin en önemli sorunu ve vazifesi muhacirlerin sevklerinin sağlanmasıdır. Bu muhacirlerin sevklerinin sağlanması için yaklaşık on yedi Türk vapuru ile gerekli antlaşmalar ve hazırlıklar yapılmıştır. Milli vapurlarla yapılmış mübadele esnasında, muhacirler asgari fiyatlarla taşınmış, çocuklardan ücret alınmamış, yardıma muhtaç olanlar ise ücretsiz taşınmıştır46.

Mübadeleye, ilk olarak Midilli Adası ile Ayvalık nüfusu arasında başlanmıştır. İlk mübadele, 13 Ekim 1923 ve 19 Ekim 1923 tarihleri arasında gerçekleşmiştir. Buna göre adadan 7024 Müslüman ve taşınabilir malları, 1820 baş hayvan Toyas, Leros ve Zanetta adlı botlarla Ayvalık’a doğru zorunlu mübadeleye tabi olmuşlardır47.

9 Aralık 1923 tarihinde Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti tarafından uygulanmasına başlanılan ‘’ Muhacirlerin kabul, iaşe, sevk ve iskânları hakkında Talimatname’’ uyarınca muhacirler öncelikli olarak sağlık ve temizlik hususunda korumak için, tahaffuzhanelere sevk edilmiştir48.

Reşat Dürri Tesal, hayat hikâyesini anlattığı kitabında, Selanik’ten İstanbul’a
sevkini:

‘’ Ve ben, o zamanki adı Seyrüsefain olan şimdiki Denizyolları’nın, mübadil taşıyan Giresun isimli, oldukça büyük ve konforlu yolcu gemisine bindirilerek İstanbul’a yollandım. (…) Mübadillerin temizliğinin yapılması amacı ile Tuzla’da demirledi’’49.

diye anlatmıştır. Türk Devleti, misafirhanelere çok ehemmiyet vermiştir. Buralar, mübadillerin Anadolu topraklarında ayak bastıkları ilk yerler olmuştur. İzmir’ deki Klazumen ve Marmara’daki Tuzla misafir hanelerinin, sağlık ekipleri ile donatılması ve buraların özellikle sağlık anlamında kontrol altında tutulması bunun işareti olmuştur50.

Aslında misafirlerin açılması ve sağlık hizmetlerinin en iyi şartlarda verilmeğe çalışıyor olması, muhacirlerin durumlarını iyileştirmek için çoğu zaman yeterli olmamıştır. Selanik ve Girit’ten gelip Bursa’ya iskân edilmek istenen muhacirler, daha önce misafirhanede konuk olarak bekletilmeleri gerektiği için ahalinin kalabalık oluşu ile ilgili problemler çıkmıştır; iki vapur ile gelen muhacir sayısı 3.000 iken, Mudanya Misafirhanesi’nin kapasitesi 500 kişi kapasiteli olarak kurulmuştur. Bu yüzden yer sıkıntısı yaşanmıştır51. Diğer önemli misafirhane,

46 Ayın Tarihi, 1339, Kanun-i evvel, Sene: I, No: IV, s.20.
47 BOA, HR. İM, Dosya no: 47, Gömlek No: 67. ; İkdam, 11 Teşrin-i evvel, 1923.
48 İskân Tarihçesi, s.21.
49 Reşat Dürri Tesal, Selanik’ten İstanbul’a: Bir Ömrün Hikâyesi, İstanbul, 1998, s.70-71.
50 Cahide Zengin Aghatabay, Mübadele’nin Mazlum Misafirleri – Mübadele ve
Kamuoyu (1923 – 1930), İstanbul. 2007, s. 160 – 161.
51 Vatan, 3 Kanun-ı sani 1924.

65

[eyuphuseyin]

Eda ÖZCAN ÇTTAD, IX/20-21, (2010/Bahar-Güz)



Ahırkapı Misafirhanesi’dir. Bu misafirhanede, 1925 yılının Şubat ayının başına kadar, revire müracaat ederek 512 kişi tedavi olmuş, 49 kişi yatırılarak tedavi edilmiş, 6 kişi sevk edilmiş, 3 kişi ise vefat etmiştir52. Bursa’ya sevk edilen muhacirler iskelelere indirildikten sonra, Mudanya ve Gemlik Misafirhanelerinde konuk edilmişler ve orada kalan bu muhacirlere akşam ve sabah sıcak yemek vermek suretiyle muavenette bulunulmuştur53.

2.4. Hilal-ı Ahmer Yardımı

Hilal-ı Ahmer, sadece gelmekte devam eden mübadillerle ilgilenmemiştir. Salib-i Ahmer’in muavenet talebi üzerine İstanbul’daki Rum muhacirler ile de ilgileniyordu. Salib-i Ahmer Cemiyeti, bu muhacirlerin temizlik işlerinde kullanılmak üzere, seyyar banyo, otuz adet hasta taşımaya yarayan sedyeyi de bu iş için göndermiştir, ayrıca Hilal-ı Ahmer, hastalanan Rum muhacirler için Haydar Paşa’da eski İnzibat Sevk Kumandanlığı dâhilinde bir hastane kurmuştur54. Hilal-ı Ahmer bu hastane için, iki bin lira tahsisat ayırmağa karar vermiştir55.

Hilal-ı Ahmer Cemiyeti’nden Doktor Celal Muhtar Bey ile Hakkı Şinasi Paşa, Rıza Nur ile görüşerek, Hilal-ı Ahmer Cemiyeti’nin, mübadiller için muavenette bulunacağından bahs etmiştir. Hilal-ı Ahmer, İslam memleketlerinden Yunanistan’dan gelecek muhacirler için yardım toplanacağını açıklamıştır56. Hilal-ı Ahmer, 1923 yılı sonuna kadar mübadele işlerine muavenet için 500.000 liralık tahsisat ayırmaya karar vermiştir57.

Hilal-ı Ahmer Cemiyeti, Makedonya’daki İslam ahalinin mübadelesinin başlayacağı günlerin yakın olduğu bilinci ile 1923 yılının Ekim ayı içinde, muhacirlerin sıhhi ihtiyaçlarını karşılayabilmek için, İmdad-ı Sıhha Heyeti teşkil etmiştir. Selanik’e gidecek ekip, 22. İmdad-ı Sıhha Heyeti’dir ve Tıp Fakültesi Müderrisi Sabık Operatör Mahir Bey, heyetin başkanlığını üstlenmiştir58. Mübadele işlerinde yardımcı olacak bu ekipler, on kadardır ve kadroları 6–7 kişiliktir. Heyetler mıntıka mıntıka taksim edilmişlerdir59. Mübadele, İmar ve İskân Vekili Necati Bey, Sıhhiye Vekâleti’ne telgraf çekerek, muhacirlerin refahlarının teminini, hastane kurulmasını ve onlara sıcak aş verilmesini talep etmiştir60. Aylardır aç olan Türk köylülerine, sıcak çorba dağıtanların mübadillerin imdatlarına yetişmiş olması, muhacirlerin üzüntülü olan hallerine ümit getirmiştir ve iyi hissetmelerine sebep olmuştur61.

52 THAM, No: 43, 15 Mart 1925, s.279.
53 Hâkimiyet-i Milliye, 3 Kanun-ı Sani 1924.
54 THAM, No: 21, 15 Mayıs 1923, s.252.
55 THAM, No: 23, 15 Temmuz 1923, s.301.
56 İkdam, 2 Eylül 1923.
57 İkdam, 6 Eylül 1923.
58 İkdam, 17 Teşrin-i evvel 1923.
59 İkdam, 23 Teşrin-i evvel 1923.
60 İkdam, 3 Teşrin-i Sani 1923.
61 İkdam, 5 Teşrin-i Sani 1923.

66

[eyuphuseyin]

Ahali Mübadelesi ve Yardımların İstanbul Örneği ÇTTAD, IX/20-21, (2010/Bahar-Güz)



Mübadele gibi ağır bir yolcuk için çocuklar metanetsiz durumdadır. Türkiye’ ye her gün yeni kafileler gelmiştir ve her kafilede ortalama 15-20 çocuk bakımsızlıktan telef olmuştur62. Bu sebeple Himaye-i Etfal Cemiyeti, gelen muhacirlerin çocukları ve yeni doğanlara muavenette bulunmak için, 5.000 lira tahsisat ayırmıştır63. Batı Makedonya’dan gelecek olan yardıma muhtaç mübadillerin malları Yunanistan tarafından anlaşma hükümleri göz ardı edilerek, gasp ve müsadere edilmiş, hayvanları bile bedelleri ödenmeden alındığından, gelecek muhacirlere, Hilal-ı Ahmer Cemiyeti tarafından 30.000 lira tahsis edilmesi 16 Ocak 1924 tarihinde TBMM tarafından uygun görülmüştür64.

Hilal-ı Ahmer Cemiyeti, mübadele muhacirleri için tam anlamıyla maddi güç olmuştur. Muhacirlerin iaşelerinin her iki ülkede sağlanmasında ve iskân mıntıkalarına dağılmadan evvel geçirdikleri bütün süreçte, manen ve madden destek sağlayarak, devletin sorumluluğunu paylaşan mühim bir kurum olmuştur. 1924 yılının Mart ayında açıklanan sarfiyat tablosuna göre, Hilal-ı Ahmer Cemiyeti, Mart 1924’ e kadar, 1.345.212 lira muhacirin işleri için sarf etmiştir65.

Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti, vapurlarla gelen yardıma muhtaç muhacirlerin iaşelerinin karşılanması için Hilal-ı Ahmer Cemiyeti’ne 30.000 lira vermiştir. 24 Nisan 1924 sabahından itibaren ise, İstanbul Misafirhanelerinde de mübadillerin ihtiyaçlarının karşılanması vekâletçe üstlenilmiştir66. Kıbrıs, Almanya, Amerika, Tunus ve Fas’taki Türk ve Müslüman kişilerce toplanan paralar, cemiyetin ihtiyaçları için Türkiye’ye transfer edilmiştir67.

Bulgaristan’daki Müslümanlar da aynı davranışta bulunarak, Aydos ve Burgaz kazalarında kendi aralarında para toplayarak, Hilal-ı Ahmer’e göndermişlerdir.68 İnsanların bir araya gelerek para toplamalarının dışında, bireysel olarak da bağışlar söz konusu olmuştur. Mesela, Girit, Hanya’daki Ethem Bey mahdumu Mehmet Ali Ferhat Efendi buna örnek olmuştur69.

2.5. TBMM Yardımları

Muhtelit Mübadele Komisyonu’nun, Türkiye Cumhuriyeti’ne sunduğu rapor üzerine, mübadele muhacirlerinin vergi borçlarının tatil edilmesi70 hatta mübadillerin, ithalat ve ihracat dâhil her türlü vergiden de muaf71 tutulmuş olması, mübadilleri ödenmesi gereken büyük bir yükten kurtarmıştır.

62 Vatan, 20 Kanun-ı evvel 1923.
63 Ayın Tarihi, 1339, Kanun-ı evvel, No: 4, s. 23.
64 BCA, 30.18.1.1/ 8.46.3.
65 THAM, No: 33, 15 Mayıs 1924, s.300.
66 İbrahim Erdal, ‘’ Türk – Yunan Nüfus Değişiminde Türk Mübadillere Yapılan Yardım
Faaliyetleri’’, Tarih Araştırmaları Dergisi, XXV, Sayı: 40, Ankara, 2006, s. 208.
67 THAM, No: 14, 15 Ekim 1922, s.48.
68 THAM, No: 19, 15 Mart 1923, s.189.
69 THAM, No: 23, 15 Temmuz 1923, s.305.
70 BCA, 272.11/ 17.73.4.
71 Mihri Belli, Türkiye- Yunanistan Nüfus Mübadelesi, Çev. Müfide Pekin, İstanbul, 2004 , s. 33.

67

[eyuphuseyin]

Eda ÖZCAN ÇTTAD, IX/20-21, (2010/Bahar-Güz)



Mübadele muhacirlerinin bir kısmı beraberlerinde çift hayvanlarını getirmişlerdir. Türkiye Cumhuriyeti, 13 Mart 1924 tarihli kararnamesiyle, çift hayvanı ile gelecek olan muhacirlere hayvanları için yem veya karşılık olarak yem bedeli verilmesini kararlaştırmıştır72.

Muhacirler, iaşe ve barınma sorunlarından başka, mevsim sebebiyle de sıkıntı çekmişlerdir. Türkiye Cumhuriyeti Devleti, bu sebeple, 2 Aralık 1924 tarihli kararname ile muhtaç olan muhacir ailelerinin kışlık odun ve kömür ihtiyacını tespit etmek ve kışlık yakacak bedellerinin ödenmesi yolunda yakacak yardımı yapılmasını kararlaştırmıştır73.

19.279 lira harcanarak metruk evler tamir edilmiş, Antalya, Samsun, İzmir, Bilecik, Cebelibereket, Mersin, Ankara ve Manisa vilayetlerinde ise 1,786,684 lira harcanarak bu köylerde muhacirlerin ihtiyaçları için sarfiyat yapılmıştır74. Muhacirin iskân edileceği metruk binaların kullanıma geçirilmesi için, emval-ı metruke depolarında saklanan, inşaata elverişli kereste ve çivi gibi, her türlü levazımatın satışı, metruk evlerin tamiri için, yasaklanmıştır75.

Mübadeleye tabi olan yerlerden gelen; ama erkeksiz olan ailelerin, diledikleri
akrabalarının yanına sevki için yapılacak gerekli yardımlar yapılmıştır76.

Mübadele suretiyle gelen erkeklerin ise, zorunlu askerlik yapmalarına gerek
görülmemiştir77.

Türk Hükümeti, ihtida ederek, Müslüman olan kadın ve erkeklerle ilgili olarak, mübadele harici tutulmaları gereğinin kararını vermiştir. Rum asıllı olduğu halde,MüslümanolanveMüslümanolanerkekveyakadınlarlaevlenenlerin,ihtidaları kabul edilmiştir78. 27 Temmuz 1924 tarihinde ise, ‘’ Mübadele Mukavelenamesi’nin Tarihi İmzasından Evvel İhtida Etmiş Olan Kadınlar İle Mezkûr Tarihten Evvel İhtida Etmeyerek Müslümanlarla İzdivaç Etmiş Olan Kadınların Mübadeleye Tabi Olmadıkları Hakkında Kararname’’ ile karara bağlanmıştır. Buna göre, Türklerle evlenenler, ‘’ Rum Ortodoks ‘’ kaydından çıktıkları için mübadeleden hariç tutulmaları kararına varılmıştır79. Mesela Niğde’nin Taşlıca Kasabası’nda, Etem isimli bir Rumun, bir Türk kızı evlenerek, Müslüman olması buna örnek olmuştur80.

Muhacirlerin sevki sırasında da eşya taşınması ile ilgili bir yardım yapılmıştır. Buna göre, hükümetçe naklolacak muhacir eşyasından beş nüfusa kadar aileler için 250 kilo, beş nüfustan fazla olanlar için 500 kilo, tek başına nüfus için 100 kiloya kadar olanlarının nakliye ücreti hükümet tarafından, bundan fazla olanlar ise

72 BCA, 030.18.01.01/ 09.17.10.
73 BCA, 030.18.01.01/ 012.59.3.
74 İskân Tarihçesi, s. 140.
75 Düstur, III/ IV, s. 141.
76 BCA, 272.11/ 18.84.7.
77 Mihri Belli, a.g.e, s.33.
78 BCA, 030. .18.1.1/ 9.14.16.
79 Düstur, III/ IV, s. 1188-1189.
80 Lütfi Kuzucu, Krifçe’den Yeşilburç’a Mübadil Yaşamlar, İstanbul, 2008, s.48.

68

[eyuphuseyin]

Ahali Mübadelesi ve Yardımların İstanbul Örneği ÇTTAD, IX/20-21, (2010/Bahar-Güz)



ahali tarafından ödenmiştir81.

Mübadelenin finansal sorumluluğunu devlet kurumları ve Hilal-ı Ahmer Cemiyeti üstlenmiştir. Her ikisi içinde maddi açıdan ağır bir yük olmuştur. Anadolu halkı kendi arasında para toplayarak mübadele olan maddi açığı kapatmağa, kendilerince, dindaşlarına yardımda bulunmayı düşünmüşlerdir. 1924 yılı Ocak ayına kadar, Eskişehir’ den 48.895 kuruş, Mardin’den 20.000 kuruş, Zonguldak’tan
60.000 kuruş, Maraş’tan 24.435 kuruş muhacirlere muavenette kullanılması amacıyla toplanmıştır82.

Mübadele, İmar ve İskân Vekili, muhacir gençlerin, işsiz olmamaları için,
münhal olan muhacirin işleri ile ilgili işlerde çalışmalarını onaylamıştır83.

2.6. Yardımların İstanbul Örneği

Mübadiller, Türk topraklarına sevkleri gerçekleştikten sonra, devlet tarafından sevk mahallerine gönderilmişlerdir. Bu mahallerde mübadillere kalacak yer temin etmek devlet için önemli bir sorumluluk olmuştur. Devlet, 1923 yılının Ağustos ayında, henüz mübadiller gelmeden bu işi çözmek için, Darıca’dan Çatalca’ya kadar olan mıntıka etrafında ve muhtelif yerlerinde Rumeli’den gelecek muhacirlerin iskânı için, ahşap ve madeni barakalar ve çadırların kullanılması için gerekli hazırlıkları sağlamıştır84.

İstanbul’ a muhacir sevk etmek kadar, onları iskân etmek ve üretim faaliyetine katmak da ayrıca sorunlardır. Vatan Gazetesi, ‘’İstanbul’ da İskân’’ başlıklı haberinde, İstanbul’ a yerleştirilen muhacirler ve bunların iaşesi ile ilgili olarak bilgiler vermiştir. Bu haberde:

‘’ Mübadele başladığı günden beri İstanbul’da 1473 kişi iskân edildi. 734 kişi Tuzla’ya, 349 nüfus Paşa Köyü’ne, 130 Nüfus Büyük Bakkal Köyü’ne, 123 nüfus Küçük Bakkal Köyü’ne, 64 nüfus Alemdar, 83 nüfus Sultan Çiftliği’ne yerleşmiştir. Bundan başka Çatalca’ya 500 muhacir gelmiş, bunlar Kumburgaz ve Çupluca’ya gitmişlerdir. Bunların kâffesi ziraatla meşguldür. Selanik, Langaza ve Avrathisar kazaları ahalisindendir. Gelen muhacirlerin iaşeleri geldiklerinden itibaren iki ay içinde temin edilmiştir. İstanbul İskân Mıntıka Müdüriyeti, İstanbul Vilayeti dâhiline iskân edilmiş muhacirlere tohumluk tevzi’ ederek bunları müstahsil bir hale getirmek için sarf-i mesai etmektedir. Zirai mevsim geçmektedir. Bunlara bir ay içinde tohumluk tevzi’ edilmez ise bunlar muhtemelen aç kalacaklar. Bunu engellemek için İskân Mıntıkası Müdüriyeti ile anlaşıp, köyle köylerle bu arazilerin işlenmesine bakılmalıdır.’’85 yazılarak, 1924 yılı başında İstanbul’da sevk edilecek muhacirler ile ilgili genel durum anlatılmıştır.

81 Düstur, 3.T/ 4.C, İstanbul, 1929, s.139.
82 Hâkimiyet-i Milliye, 3 Kanun-ı Sani, 1924.
83 İkdam, 12 Ağustos 1924.
84 BOA, HR. İM, Dosya no: 80, Gömlek no: 8.
85 Vatan, 9 Kanun-ı sani 1924.

69

[eyuphuseyin]

Eda ÖZCAN ÇTTAD, IX/20-21, (2010/Bahar-Güz)



İskân Komisyonu, 1925 yılının Ocak ayında İstanbul Valisi Süleyman Sami başkanlığında toplanmıştır. Burada, İstanbul’daki muhacirlerin, iskân ve emval-ı metruke meseleleri konuşulmuştur. Bu toplantı sonunda, emval-ı metrukelerdeki kiracıların çıkartılıp, tamire muhtaç olan binaların onarımları yapıldıktan sonra muhacirlerin yerleştirilmesine karar verilmiştir86. Böylece, mübadillerin sıkıntı çekerek aciz duruma düşmelerinin önü alınmak istenmiştir.

Türk Devleti, mübadele ile İstanbul’ a gelen mübadilleri, iskân ettiği bölgelerde onların iaşeleri sağlayabilmek için, devlet kendi imkân ve vasıtaları ile 1924-1925 yıllarında Kartal, Pendik, Tuzla, Paşa Köy, Büyük Bakkal, Küçük Bakkal, Tepecik, Alemdar köylerine, çift hayvanı, tohumluk, arpa, buğday, pulluk, bel ve zirai aletler, yardımında bulunmuştur.

Küçük Bakkal Köy’ e 1924 yılında, 12 kişiye, beheri 1460 kuruştan 12 adet pulluk87, 38 kişiye, beheri 1046 kuruştan 3420 kıyye88 arpa89, buraya yerleştirilen Kılkış muhacirlerine, 30 adet çift hayvanı olarak öküz, 16 adet pulluk, 528 kıyye buğday, 682 kıyye arpa90, 1925 yılında 39 kişiye toplam 892 kıyye buğday ve 914 kıyye arpa91 verilmiştir.

Büyük Bakkal Köy’e yerleştirilen Kılkış muhacirlerine 1924 yılında, her biri
1460 kuruştan 4 kişiye birer adet pulluk92, 35 kişiye, 28 adet öküz, 15 adet pulluk,
695 kıyye buğday, 3876 kıyye arpa93, 1925 yılında 11 kişiye, 550 kıyye buğday94 ita edilmiştir.

Tepecik Karyesi’ne 1924 yılında, Selanik ve Yanya’dan muhacir olarak gelen
24 kişiye toplamda 5 adet pulluk ve 29 adet bel verilmiştir95.

1924 yılında Alemdar Karyesi’ne sevk edilen 14 Sevindik muhacirine, çift hayvanı olarak 14 adet öküz, 10 adet pulluk, 154 kıyye buğday, 1456 kıyye arpa96, 1925 yılında ise, 4 Kılkış muhacirine 4 adet pulluk97 verilmiştir.

1924 yılında Kılkış’tan, Sultan Çiftliği’ne yerleştirilmiş olan muhacirlere, 10
adet öküz, 5 adet pulluk, 160 kıyye buğday ve 110 kıyye arpa98 ita edilmiştir.

Tuzla’ya yerleştirilen Sevindik, Gevgili, Kavala, Sarı Doğan’dan mübadele

86 Vatan, 11 Kanun-ı sani 1925.
87 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal, Pendik, Tuzla, Paşa köy, Büyük Bakkal, Küçük Bakkal, Tepecik, Alemdar
Köylerinde Muhacirlere Verilen Çift Hayvanı ile Tohumluk Hakkında Defteri’’, s.15.
88 Kıyye: okka’dır. Okka ise, günümüz ölçülerinde 1283 grama denk gelmektedir. Bkz: Ferit
Devellioğlu, a.g.e, s.519 , 1118.
89 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.17.
90 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.18.
91 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.11.
92 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.20.
93 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.21.
94 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.10.
95 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.22.
96 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.23.
97 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.24.
98 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.25

70

[eyuphuseyin]

Ahali Mübadelesi ve Yardımların İstanbul Örneği ÇTTAD, IX/20-21, (2010/Bahar-Güz)



tabi tutulmuş 180 muhacire, 1924 yılında, toplamda 169 adet öküz, 75 adet pulluk,
84 adet bel ve 16220 kıyye arpa99 verilmiştir. 1925 yılında ise, 1186 kıyye buğday, 1711 kıyye arpa100 verilmiştir.

Paşa Karyesi’ne yerleştirilen Kılkış muhacirlerine 1924 yılında, 65 adet öküz,
20 adet pulluk, 770 kıyye buğday, 8869 kıyye arpa101, 1925 yılında ise, 840 kıyye buğday ve 1050 kıyye arpa102 verilmiştir.

Kayıtlara diğer yerlerden farklı olarak Kartal kazası olarak geçen Selanik muhacirlerinin yerleştirildiği bu mevkiye 1924 yılında, 6 adet öküz, 12 adet pulluk, 6 adet bel, 85 kıyye buğday, 485 kıyye arpa103 verilmiştir. Kartal bölgesine 1924 yılında ita edilen 12 çift hayvanı hakkında, ilginç bilgiler verilmiştir. Hayvanları boz, sarı, açık ve koyu sarı renklerde oldukları, yaşları, ayrıca, bu hayvanların kulaklarında kesikler olup olmadığı hakkında dahi bilgiler verilmiştir104.

Yanya’dan Pendik Karyesi’ne gelen muhacirlere, 1925 yılında, 10 adet çift
hayvanı verilmiştir105.

İstanbul ili, ahali mübadelesi gereği, Anadolu’daki illerden farklı olarak,
etnik farklılığın en çok ortaya çıktığı il olmuştur. 1925-1926 yıllarına ait istatistik
cetveli incelendiğinde, bu çeşitlilik göstermektedir. İstanbul Vilayeti’nde, 682.801
Türk, 181.188 Rum, 69.831 Ermeni, 57.532 Musevi, 478 Rum Katoliği, 10, 228 Ermeni
Katoliği, 1.302 Protestan, 3.194 Bulgar, 3.512 Latin, 675 Süryani, 574 Keldani, 2 Ulah,
6 Rus-Leh ve 43 Katolik olmak üzere toplam 1.011.165 nüfus vardır.106

İstanbul ili, Lozan Antlaşması ile belli kurallar çerçevesinde, mübadeleden ayrı tutulmuştur. 30 Ekim 1918 tarihinden sonra yerleşenlerin, mübadelesi esas alınmıştır. Ortodoksların bir kısmı bu sebeple şehri terk etmiştir. Mübadele suretiyle boşalan yerlere, mübadil Müslümanlar yerleştirilmiştir. İstanbul’a iskân edilen bu mübadiller, devlet yardımı ile üretici sınıfa dâhil olmuştur.


Sonuç

Türkiye Cumhuriyeti, gelen muhacirlerin yerleştirilmesi ile bunların üretici olması yolunda çalışmalar yaparak, yıllardır eksilerek gerileyen ekonomik durumu bu sayede olabilecek en iyi, en yüksek konuma getirmeyi amaçlamıştır. Türkiye Cumhuriyeti, üretim payını arttığı için dış satım ve dış alım paylarında değişimler olmuştur.


99 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.26-30.
100 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.6-7.
101 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.32-34.
102 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.8-9.
103 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.35-36.
104 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.3.
105 İBB, Göçmen Arşivi, ‘’ Kartal…’’, s.4.
106 Türkiye Cumhuriyet Devlet Salnamesi, 1925 – 1926, İstanbul, Matbaa-ı Amire, 1926, s.444.

71

[eyuphuseyin]

Eda ÖZCAN ÇTTAD, IX/20-21, (2010/Bahar-Güz)





Tablo: 1107

1923 -1926 Yillari Arsaindaki İthalat Ve İhracat Paylari

BELGE 1.png (4.83 KiB) 3074 kere görüntülendi

Aslında mübadiller, sadece, Osmanlı Devleti’nin münbit Rumeli toprağında yaşayan sıradan bir vatandaş iken, Yunanlıların mezalime başlamasıyla bu vatandaşların kaderini değiştirmiş, kaçmak ya da kalmak süreci arasında bocalarlarken, devletlerarasında yapılan anlaşma ile hakları korunma altına alınmıştır. Türkiye’ye gelenlerin hepsi Türk Devleti’nin garantisi altında, aslında has topraklarında, adları mübadil veya muhacir olarak, hem anlaşma maddesine hem de devlet kütüğüne kaydedilen kuşaklardır. Rumeli’nde Müslüman olmak, Müslüman Anadolu’da ise Rumeli’nde gelmiş olmak, onların psikolojik travma geçirmeleri ve bulundukları yere uyum sağlamakta zorlanmalarına sebep olmuştur. Mübadelen sonra yeni toprağa, farklı kültüre ve özellikle sisteme uyum sağlamak, mübadillerin ve Anadolu yerlisinin birbirine alışma sürecinde kilit noktalar olmuştur.

Gelen mübadiller için Türk hükümeti, kurduğu kurumla ile günün imkanlarının çok üstünde çalışmalar sağlamıştır. Yardımı sağlayan her bir kurumun kendi içinde yürüttüğü çalışmalar sonucunda hem mübadiller kendileri için yeni hayatlar kurma imkanı kazanmış oldular hem de Türk hükümeti milli birlik ve milli ekonomisini dinamikleştirecek olan kitleyi bir düzen içine sokmuştur. Bu sayede amaçlanılan kalkınma politikaları çerçevesinde yapılan yardımlar, hem muhacirleri hem de hükümeti karşılıklı olarak memnun etmiştir.

Hem Yunanistan hem de Türkiye hem sosyal hem de ekonomik açıdan devlet olarak etkilenmiş ise de, insanlar en çok psikolojik olarak etkilenmişlerdir. Gerek devlet gerekse komşu olarak geldikleri soydaşlarının yardımları ile ayağa kalkan mübadiller, ilerleyen zamanda Türkiye Cumhuriyeti’nin genç ve dinamik kadrosunu te’min etmişler ve ülkenin ekonomik kalkınmasında büyük rol oynamışlardır.







107 Mihri Belli, a.g.e., s.97-98.

72

[eyuphuseyin]

KAYNAKÇA

I. Arşiv Belgeleri
I.I. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Osmanlı Arşivi

Dâhiliye Nezareti, Emniyet-i Umumiye, 5. ŞB Dâhiliye Nezareti, Kalem-i Mahsus Müdüriyeti Hariciye Nezareti, İstanbul Murahhaslığı
İrade Defteri, Meclis-i Mahsus Kalemi

I.II. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi

Bakanlar Kurulu Kararları Muamelat Genel Müdürlüğü Toprak İskân Genel Müdürlüğü

I.III. İstanbul Büyük Şehir Belediyesi, Yol Bakım Onarım Müdürlüğü,
Göçmen Arşivi

Kartal, Pendik, Tuzla, Paşa köy, Büyük Bakkal, Küçük Bakkal, Tepecik, Alemdar Köylerinde Muhacirlere Verilen Çift Hayvanı ile Tohumluk Hakkında Defter

II. Resmi Yayınlar

Ayın Tarihi, 1339, Kanun-i evvel, Sene: I, No: IV.

Bab-ı Ali Hariciye Nezareti, Devlet-i Aliye-i Osmaniye – Bulgaristan İstanbul Muahedenamesi: Traite de Constaninople: 29 Eylül 1913, Matbaa-ı Osmaniye, İstanbul 1330.

Düstur, III/ V, Necmi İstiklal Matbaası, İstanbul, 1931. İskân Tarihçesi, Hamit Matbaası, İstanbul, 1932.
TBMM Kavanin Mecmuası, XIII, Devre:4, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara, 1934. Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi, 1925-1926, Matbaa-ı Amire, İstanbul, 1927.


73

[eyuphuseyin]

III. Gazeteler



Akşam

Cumhuriyet Hakimiyet-i Milliye İkdam
Vatan

IV. Dergiler

Hilal-ı Ahmer Mecmuası

V. Kaynak Eserler

AGHATABAY, Cahide Zengin, Mübadele’nin Mazlum Misafirleri – Mübadele ve
Kamuoyu (1923 – 1930), Bengi Yayınları, İstanbul, 2007.

Ahmet Lütfi Efendi, Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, I, Çev. Ahmet Hezarfen,
Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1999.

ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi, TTK, Ankara, 1997.

Atatürk’ün Bütün Eserleri, Nutuk III, Vesikalar, 2007, Kaynak Yayınları, İstanbul,
2007

BARAN, Tülay Âlim, Bir Kentin Yeniden Yapılanması ( İzmir 1923 – 1938 ), Arma
Yayınları, İstanbul, 2003.

BELLİ, Mihri, Türkiye- Yunanistan Nüfus Mübadelesi, Çev. Müfide Pekin, Belge
Yayınları, İstanbul, 2004.

BIYIKLIOĞLU, Tevfik, Trakya’da Milli Mücadele’’, II, TTK, Ankara, 1956.

BİRSEL, M. Cemil, Lozan, II, Ahmet İhsan Matbaası, İstanbul, 1933.

BOZKURT, Deniz, Karşılaştırmalı Lozan ve Sevr Barış Antlaşmaları, Umay Kültür
Sanat Merkezi Yayınları, Ankara, 1998.

BUDAK, Ömer, Sevr Paylaşımı, Bilge Yayınevi, Ankara, 2002.

Canlı Tarihler, Galip Kemali Söylemezoğlu: Atina Sefareti(1913- 1916),V, Türkiye
Yayınevi, İstanbul, 1946.

EREN, Ahmet Cevat, Türkiye’de Göç ve Göçmen Meseleleri, Nurgök Matbaası, İstanbul,
1966.

ERİM, Nihat, Devletlerarası Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, I, Ankara Üni. Hukuk
Fak. Yayınları, İstanbul, 1953.

74