İNGİLTERE YE GİRİT İSYANI, 1866-69 Tiirkçeye çeviren: Yuluğ Tekin KURAT

[eyuphuseyin]

Stanley 19 Ekim 1864'te Kings Lynn'deki seçmenlerine hitabederken,
Osmanlı İmparatorluğunun istikbaline fazla güvenilemeyeceğini açıklamış
4 3 ve nazırın bu görüşü hemen bütün İngiltere'ye yayılmıştı. "Times" gazetesi Yunan idaresini beğenmemekle beraber, 1866 yılı Ocak sonlarında, Girit
adasının Yunanistan'a ilhakını şiddetle müdafaa eLmiş ve Başvekil Lord
Dcrb y Avusturya elçisi Kont Apony'ye "Memleketteki halkoyu bu neticeyi istediği takdirde kendisinin bıı arzuya boyun eğmekten başka çaresi
kalmıyacağını''' söylemişti
44. Fakat "Tinıes"in gösterdiği yolu diğer gazeteler takib etmeyince, Stanley , lıalkoyunun bu konu üzerindeki politikasını
değiştirecek kadar kuvvetli olmadığını anladı. Sırf Fransa ve Rusya'nın müşterek tazyiki yüzünden mahallî muhtariyet verilmesi için baskı yapılmasına
razı olan Stanley , Babıâli'nin bu teklifi kabul etmediği takdirde Avrupa
devletleri nazarında prestijini kaybetmesi ve bu devletleri daha sert tedbirler almaya sevketmesinden korkuyordu
4S. Bundan dolayı, İngiliz Hariciye
nazırı bu hal çaresini Babıâli'ye aşırı baskı yapılmaması, şayet Babıâli taviz
vermek istemezse daha ileri gidilmemesi şartiyle kabul etmişti
46. Babıâli'nin
devletlerin müdahalelerini önleyecek tedbirleri alacağını halâ ümid eden
Stanley , bu intibaının tesiriyle kendi kesin teklifini ileri sürdü. Babıâli Girit'e
hıristiyan bir vali ve Lübnan'da olduğu gibi muhtelit bir idare meclisi tâyin
etmeliydi
47. Fransa ile küçük çapta da olsa gene bir işbirliği yapılmıştı.
Bunun yegâne sebebi Fransız-Rus yakınlaşmasını önlemekti; fakat durum
böyle olduğu halde, Girit'e mahallî muhtariyet verilmesi tavsiyesini Babıâli'nin dinlemediğini Lyons'dan öğrenen Stanle y sert tedbirler almaya hiç
yanaşmadı
4S
.
Adada büyük bir Türk nüfusunun bulunması ve adanın terki gibi tehlilikeli bir örnekten doğacak karışıklıklar da göz önünde alınacak olursa, Stanley'in Girit'teki Türk idaresinin devamını istemesinin makul sebebleri vardı.Süveyş kanalının inşası yakında tamamlanınca, Hindistan yolu üzerinde
zarurî bir istasyon haline gelen Girit'in önemi bir kat daha artacaktı 4 9
.
4 3
„The Times" 20 Oct. 1864.
4 4
Bak: „The Times", 28 Dec. 1866. Beust to Prokesh, 2 Jan. 1867, quoted by Harold
Temperley ,British Pollicy towards Parliamentary rale and Constitutionalism in Turkey; Cambridge Historical Journal, IV, 2, Camridge, 1932, p. 166.
4 5
Stanley to Fane, 9 Jan., HC, 1867, LXXIV , pp. 278-9.
4 6
Stanley to Buchanan, 19 Jan., ibid., p. 288.
4 7
Stanley to Lyons, 17 Jan., ibid., p. 285-6.
4 8
Lyons to Stanley, 6 Feb., HC, 1867-8, LXXIII, p. 96.
4 9
Stanley to Lyons, no. 77, 12 Oct. 1866, enelosing a printed Memorandum on the Island
of Candia, 1821-1862, by A. S. Green, sublibrarian of the Foreign Office, 6 July 1866, F. O.
195-853.

[eyuphuseyin]

Bundan başka Stanley'in Yunanistan'ın çürük ve bozuk idaresine karşı
duyduğu nefrete özellikle Yunanistan'daki ingiliz temsilcilerinin raporları
sebeb olmuştu
50. Bu fena idarenin, İngiltere'nin 1864 te Yunanistana devrettiği Yedi Adaya da geçmesile Yunanistan tarafından esaslı bir suç işlenmiş oluyordu
51. Bundan dolayı Clarendon gibi Stanle y de Giritlilerin
başına böyle bir kader gelmeden önce akıllarını başlarına toplamalarının faydalı olacağı fikrindeydi
52.Yunan hükümeti lıâmi devletlere meydan okuyarak Tesalya ve Epir'de
kargaşalıklar çıkarmaya çalışıp suçlarına bir suç daha ilâve edince, Stanle y
elbette Yunanistan'ı Osmanlı İmparatorluğunun halefi diye savunamazdı.
Bu husustaki görüşü şu sözlerle ifade edilmişti:
"Kimse Türklere fazla güvenmiyor, fakat o eski Yunan hayranlığı artık
ölmüştür ve tekrar canlandırılamaz. Yunanistan'ın İngiliz mantığında
bıraktığı intiba, ödenmemiş borçlar ve ticarî hileler olduğundan, otuz
sene evvelki sempatilerin yeniden uyanması imkânsızdır"
53.Bu sebepten Stanley , Moustier'in Girit'te bir plebisit yapılmasını istiyen
diğer bir teklifini de red etti
54. Buna rağmen Fransa'nın Rusya ile anlaşmasını önlemek için bir işbirliği temelinin atılması gerektiği Stanley'in
gözünden kaçmamıştı. 26 Mart 1867 de Cowley vasıtasiyle 1856 Hattı hümayunu ile belirtilen esasların ıslahı için umûmî bir plân gönderen Moustie r
zemini bizzat kendisi hazırlamış oluyordu
55. idarî ıslahata başlangıç olmak
üzere Kara ve Deniz Kuvvetlerinin islâhı ile İmparatorluk savunmasının
sağlamlaştırılması, İmparatorluğun tabiî kaynaklarının işletilmesi, yolların
ve taşıt vasıtalarının geliştirilmesi ve yabancı sermaye cezbi ile sağlam bir
iktisadî temelin atılması, az miktarda bile olsa, maarif teşkilâtının genişletilmesi suretiyle kabiliyetli memurların yetiştirilmesi cihetlerini kapsıyan
bu plânın son serecede makul olduğu görülüyordu
56. Bu esaslar üzerine
5 0
Bak: ,Memorandum on the State of Greece, 6 July, F. O. 32-370.
5 1
Bak: idem ve HC, 1867, LXXIV , pp. 71-120 (3827), Despatches from Her Majesty's
Consul in Corfu, Zante and Cephalonia containing information on the State of those Islands
since the withdrawal of British Protection, and their annexation to the Kingdom of Greece.
5 2
Stanley to Erskine, 11 Dec., 1866, HC, 1867, LXXIV . P. 243.
5 3
Stanley to Lyons, tarihsiz, private, Lord Newton, Lord Lyons: A Record of British
Diplomacy, 2 vols,, London, 1913,1, p. 163 54. Stanley to Cowley, no. 16,13 March, F. O. 27-1652.
5 4
Stanley to Cowley, no. 16. 13 March, F. O. 27 - 1652.
5 5
Cowley to Stanley, no. 64, 22 March, F. O. 27-1659.
5 6
Stanley to Lyons, no 179, 13 June, F. O. 78-1955.

[eyuphuseyin]

Stanle y ve Moustie r umumî bir ıslâhat programının tatbikinde kendilerine
yol gösterecek tafsilâtı toplamaya karar verdiler
57
.
Böyle bir zahmete girmek Stanley'in pek hoşuna gitmedi. Stanle y
aslında Babıâli'ye zoraki tavsiyeler yağdırmaktan bıkmıştı; İstanbul'daki
İngiliz nüfuzunu zayıflatan bu tavsiyelerin daha ciddî bir durum için saklanması lâzımdı
58
. Aynı zamanda Fransız plânının başka mahzurları da vardı.
Bu plân tatbik edildiği takdirde Osmanlıların zımnen vâsilik altına düşeceklerini gösteren Lyons, Osmanlı devletinin işlerinin dakikası dakikasına denet -
lenmesindeki büyük güçlüğü ve böyle bir işe girişildiği takdirde, bundan başka neticeler elde etmek istemesi muhakkak olan Rusya'nın dışarda bırakılmasının da imkânsız olduğunu belirtti. Üstelik Lyons, Fransa'nın bu plân
ile, tıpkı Mısırda başarıyla kullandığı usullere başvurarak, Osmanlı devletindeki nüfuzuna mutlak bir üstünlük sağlamasına işaret etmişti. Yüksek tahsilin
Fransızca olması, sivil ve askerî mekteplere Fransız öğretmenlerin tâyini,
idarî ve hukukî nizamın Fransız sistemine göre ayarlanması ve ticarî imtiyazlar, tıpkı de Lesseps' e Süveyşte verilen tavizlere benziyordu59
. İngiltere'-
nin Rusya'dan kurtardığı şeyi Fransa'ya devretmek niyeti olmadığından,
Stanle y tehlikenin zamanında farkına vardı. Cowley'e 15 Temmuz 1867
de yazdığı mektupa şöyle diyordu; "Bu zahirî ıslâhat teklifleri, daha doğrusu
ıslâhat perdesi altındaki müdahale teklifleriyle uğraşmak hakikaten çok
zordur"
60
.
Bundan başka Stanle y Osmanlı İmparatorluğunun geleceği hakkında
çok kötümser idi. Babıâlinin borçlarını ödeyememesi
61
, Memleketeynin talepleri, Girit isyanı, Osmanlı devletinin en küçük bir tehdid karşısında şaşalaması ve kuvvet gösterisinde bulunamayışı, Stanley'de İmparatorluğun mecalsiz ve kendisini müdafaadan aciz olduğu kanaatim uyandırmıştı. Hattâ,
bazen, İmparatorluğun tamamiyle çökmek üzere olduğunu sanıyordu. Stanley'in, Moustier'in (ve ne de başka bir kimsenin) Osmanlı devletini geliştirmek için ileri süreceği plânların gerçekleştirileceğine güveni yoktu
62.Moustier'in siyasetindeki değişiklik Doğu'ya müdahele etmemek prensi

5 7
Stanley to Cowley, no. 16, 13 March, F. O. 27-1652.
5 8
Stanley to Bloomfield, private, 12 Nov., Bloomfield Papers, Public Record Office,
London, F. O. 356-33.
5 9
Lyons to Stanley, no. 203, 22 May, F. O. 78-1960.
6 0
Stanley to Cowley, private, 15 June, F. O. 519-182.
6 1
Lyons to Stanley, no. 166, 17 July 1866, F. O. 78-1911.
6 2
Stanley to Cowley, private, 15 June, F. O. 78-1960.

[eyuphuseyin]

bini zedelemeye başlayacağı sırada, Stanley , Fransız Hariciye Vekiline fikrini şu sözlerle açıkladı:
"Fransız sefirine bazı seleflerim gibi Osmanlı idaresinin hayranı olmadığımı ve Osmanlı imparatorluğunun istikrarına güvenmediğimi söyledim. Bu hükümetin bilhassa kendi menfaatlerini icab ettiren sahalarda ıslâhat yapmak istememesi inkâr edilir bir şey değildir ve Avrupa'daki vaziyeti ise pek de sağlam görülmemektedir"
63
.
Stanley'in, ajanlarının gönderdikleri raporlarıyle takviye edüen umumî
kanaati, Hıristiyanların haksızlığa karşı şikâyet etmelerinin yersiz olduğu,
zira aynı baskıya müslüman vatandaşların da maruz kaldıkları merkezinde
toplanmıştı. Aslında İmparatorluktaki hakikî mikrobu her tarafa yayılmış
rüşvet ve ehliyetsizlik teşkil ediyordu; şöyle ki Hatt-ı hümayun'un ilâniyle
bunların giderilmesi mümkün olmamıştı
65
. Stanley'de fazla yapılacak
bir şey olmadığı kanaatindeydi. Müslümanların Hıristiyanların refahının
artmasına karşı duydukları kızgınlığı azaltmak için Moustie r ve Stanley ,
"tavsiyelerin gizli verilmesi ve teşvikin alenî olması" hususunda anlaştılar;
bu şekilde Sultan'ın prestiji korunacağından Babıâli'nin tavsiyelere daha
iyi kulak vermesi mümkündü
66
. Bu teminata rağmen, Stanley , Babıâli'-
nin yukarıdaki tavsiyeleri yerine getirecek arzusu ve iktidarı olmadığını
sanıyordu. Ona göre, Babıâli sırf kudretini ve iyi niyetini göstermek maksadı
ile birçok şeyler vâd edecek, birkaç İslâhat emri verecek ve bunların hiç birisini tatbik etmiyecekti
67
. Buna ilâveten Stanle y Hıristiyanları Osmanlı
idaresini benimsemeye teşvik etmeyi de yersiz buluyordu. Lyons'un bildirdiğine göre: Babıâli idarî teşkilâtta küçük çapta bir ıslâhat yaptıysa da, "Hıristiyanları Osmanlı devletinin kendi millî devletleri olduğunu" kabule ikna
edecek bir teşebbüste bulunmamıştı
68
. Gorçakov , İmparatorluktaki dağınık zümreleri bir araya getirmeye kalkışmanın boşa gidecek bir gayret olacağı sebebiyle, Hatt-ı hümayun veyahut onun tashih edilebilecek herhangi
bir metnini kabul etmemiş; bunun yerine bu zümrelere bağımsız hükümet
6 3
Stanley to Fane, no. 152, 28 Feb., 1867, F. O. 27-1651.
6 4
HC, 1867, LXXV , Reports received from Her Majesty's Ambassador and Consuls relating to the Condilion of Christians in Turkey, 1867, Pt I, (3854), pp. 601-92, Pt. II. (3944).
pp. 693-702.
6 5
Stanley to Cowley, no. 1., 11 March 1867, F. O. 27-1652.
6 6
Lyons to Stanley, no. 364, 10 April, 1868, F. O. 519-182.
6
' Stanley to Cowley, private, 25 March 1867, F. O, 519-182.
6 8
Lyons to Stanley, 6 May, HC, 1867, LXXV , pp. 679-680.

[eyuphuseyin]

kurmak hakkının tanınmasını istemişti
69
. Esasen Stanle y Hıristiyanlar
ile Müslümanların bir arada ve eşit şartlar altında yaşamalarının hiç bir zaman
sağlanamıyacağı tezini kabul etmişti: "Her iki zümre de mutaassıbtır ve
müsamahaları yoktur, medenî durumları bakımından biri ötekine tercih
edilemez"70
. İngiliz Hariciye Nazırı hiristiyanların ıslâhat değil istiklâl
istediklerini anlamıştı ve bu şartlar altında ıslâhat bir çare değil ancak Hiristiyanların cesaret kaynağı idi; onların memnun olmamalarının başlıca sebebi "en
iyi bir hükümetin dahi önüne geçemiyeceği millî ve dinî hislerin kökleşmesi
olup, bu kökler hiristiyanların refahı arttığından zayıflayacakları yerde
daha çok kuvvetleniyorlardı"71
. ikinci derecede kalması ve dolambaçlı
olmasına rağmen Fransız plânı halâ mühim bir netice doğurabilirdi. Lyons'un
da işaret ettiği gibi bu plân, Osmanlı devletine karşı İngiltere'nin hiç arzu
etmediği Fransız-Rus yakınlaşmasını "eritmeye yarıyacak bir doz" olarak
kullanılabileceği gibi, İngiltere ile Fransa arasındaki eski ittifakın tamamiyle
bozulmadığını, Sultan'm her sınıftaki tebasının refahım arttırmaya
ve Babıâli'ye kuvvet ve bağımsızlık aşılamaya Fransa ve ingiltere'nin
birlikte gayret ettiklerinin gösterecekti72
. Böylece Osmanhlar nüfuzlarını
yeniden kuruncaya kadar, Girit için çizilen ufak çaptaki ıslâhat planları
mahallî davaları halletmeye kâfi gelirdi. Şayet umumî bir plân tatbik edilecek
olsa, o vakit Fransa gibi dost fakat müdahil bir devletin gayretleri semere
vermezdi. Stanle y bu plânların hiç bir zaman şark meselesini halletmeye
kâfi geldiğini sanmadığından, bu plânların biricik faydası devletleri boş yere
meşgul etmesi ve Fransa ile Rusya'yı çatıştırmaya yarıyabilmesiydi73
.
Moustier, Stanley'in ümitlerini boşa çıkarmadı. Fransız Hariciye
Nazırı 1867 Martından itibaren Girit'in Yunanistan'a ilhakı lâfını ağzına
almadı 7 4
. Mahallî muhtariyet konusunda hiç bir fikri kabul etmiyen Babıâli,
ancak Giritlilerin delege göndermeğe davet olunacakları bir komisyon tayin
edeceğini bildirdi. "İkinci bir Navarin muharebesi olmadan Osmanlı devleti
şerefini feda etmezdi" 7 5
. Bu cevap Moustier'i hiç tatmin etmediğinden
6 9
Buchanan to Stanley, no. 149, 24 April, F. 0 . 65-742. Bak Edouard Engelhardt. Za
Turquie et le Tanzimat, 2 vols., Paris, 1882-4 I (1882) ,pp. 215-31, Gorçakov plânının münakaşası
7 0
Stanley to Cowley, private, 13 March, F. O. 519-182.
7 1
Lyons to Stanley, no. 1, 11 Mar., F. O. 27-1652.
7 2
Lyons to Stanley, no. 203, 22 May, F. O. 78-1960.
7 3
Cotvley to Stanley, private, 24 April, F. O. 519-201.
7 4
Cowley to Stanley, 29 March, HC, 1867, LXXIII, p. 149-50.
7 5
Lyons to Stanley, 22 Jan., HC, 1867, LXXIV , p. 304; Ali to Musurus, 30 Jan., ibid.,
pp. 313-15; Lyons to Stanley, 29 March, HC, 1867-8 LXXIII, p. 167.

[eyuphuseyin]

o şimdi ( eski fikri için) daha iyi bir durumun ortaya çıktığını görüyorduRusya Fransa'nın kendisini gölgede bırakmasına tahammül edemezdi; Prusya
ve italya ise istanbul'a baskı yapılması gerektiği fikrindeydiler7S
. Avusturya'nın hazırlıksız bulunduğu böyle bir zamanda Beust dahi buhranın
önlenmesi için katı bir tedbir alınmasını istiyordu
11
. Neticede Fransız-Rus
itilâfı tehlikeye girdi. Müşterek hayal kırıklığı ve güvensizlik yüzünden bu
itilâfın bu şartlar altında uzun sürmesi zaten imkânsızdı, buna rağmen Nisan
ayında Rusya ve Fransa birlikte harekete geçtiler. Rusya istanbul'da manevraya başladı ve Fransa ingiltere'nin rızasını almaya çalıştı78
. S t anley'in
desteklemediği bir teklifi Babıâli'nin kabul etmeyeceği bilindiğinden, Moustier 18 Nisan 1867'de Cowley'ye çarpışmanın durdurulması ve Giritlilerin
şikâyetlerini dinlemek için adaya hâmi devletlerin temsilcilerinden müteşekkil
bir heyet gönderilmesi gibi daha küçük bir teklife Stanley'in ne diyeceğini
sordu
79
. Fakat Stanle y eski kararında sebat etti ve diğer devletler de onu
aralarına almadan harekete geçmeyi kararlaştırdılar. Bu şekilde Stanle y
mahdud işbirliği sınırlarını aşmamak şartiyle güttüğü "müdahale etmemek"
siyasetinde mağlub olmuştu; şimdi kendisinin ne yapıp ta Osmanlılara yardım
etmekten kaçınacağı suali ortaya çıkmıştı.
Nisan sonunda Fransa, Rusya, Prusya ve İtalya, Babıâli'ye ayrı ayrı
notalar verdiler; onları bazı hususları kapalı geçen Avusturya notası takib
etti. Babıâli bu teklifleri bir kere daha red etti. Alî Paş a çarpışmayı durdurmanın en iyi şeklinin Yunanistan'ı kontrol altında tutmakla mümkün olacağını
bildirdi
8 0
Bunun üzerine Moustie r daha sert tedbirlere baş vurulmasından
bahsettiyse de Stanley' e niyetlerini açıklamak isterken, tasarladığı tedbiri
diplomasi oyununa sokmuş ve istanbul'daki elçisi Bouree'ye gönderilmesi
tasarlanan talimatta mevcut "ilhak" kelimesinden İngiliz Nazırına bahsetmemişti 8 1
. Lüksenburg meselesi kapandığından Moustier'in artık Rusya'yı
hoş tutmaya ihtiyacı yoktu; fakat İngiltere'nin yardımı bundan çok daha
önemliydi. Zira İngiltere olmadan Avusturya ile işbirliği yapılamaz, İtalya da
Avusturya olmadan kazanılamazdı
82
. Bundan başka Stanley yeni tâyin
7 8
Lheritier, op. cit., p. 208; Elliot to Hammond, private, 16 March, Hammond Papers,
Public Record Office, London, F. O. 391-21.
7 7
Bloomfield to Stanley, private, 26 March, F. O. 356-39.
7 8
Lheritier, op. cit., pp. 209-10;
7 9
Cowley to Stanley, 19 April, HC, 1867-8, LXXIII, p. 178.
8 0
Lyons to Stanley, 8 May, ibid. pp. 201-2.
8 1
Stanley to Cowley, 13 May, ibid., pp. 199-200.
8 2
Bloomfield to Stanley, private, 14 May, F. O. 356-39; Elliot to Stanley, no. 158, 22
May, F. O. 45-105.

[eyuphuseyin]

edilen Osmanlı kumandanı Ömer Paşa'nın isyanı bastıracağından da ümidini
kestiğinden, bir nevî müdahalenin gerektiğini hissetmeye başlamıştı
83
.
Stanley'in fikrini kavrayan Moustie r komisyon teşkilinde Babıâlinin de
hâmi devletleri temsilci göndermeye davet etmesini ileri sürerek teklifini daha
uygun bir şekle sokmuş oldu8 4
. Bir yandan Stanle y ve De Latour'un,
öbür yandan Cowley ve Moustier'in konuşmaları andlaşma ile neticelendi
ve Stanley'yin şüphelerinin çoğu ortadan silindi. Böylece Sultan bir komisyon
toplanmasını emredecek ve bu teşekkül, Girit'in Yunanistan'a ilhakı fikrini
baştan red ile. yanlız adaya muhtariyet verilmesi mes'elesiyle meşgul olacaktı.
Hatta hiristiyan bir valinin tâyini dahi bahis konusu değildi. Çarpışmanın
durdurulmasında Babıâli'nin menfaatlerine aykırı hiç bir talepte bulunulmıyacak, şayet Babıâli bütün bu teklifleri red ederse başka türlü harekete geçmek
yoluna gidilmiyecekti. Babıâli'nin bu teklifi reddi neticesinde "Osmanlı devletinin diğer devletlerle münasebetlerinde soğukluğa yol açacağı" hakkındaki
görüş aslında hiç bir şey ifade etmiyordu. Böyle bir davranışın düşünülmesinden maksad, devletlerin yeni teklifleri Babıâli tarafından kabul edilmiyecek
olursa, düşecekleri müşkül durumdan şerefli bir şekilde kendilerini kurtarmak
imkânının sağlanması içindi85
. 3 Haziran da Stanle y ilgili devletlerin
benzer tavsiyelerinin bu hudutlar içinde Lyon s tarafından desteklenmesine
muvafakat etti 8 6
. Stanle y bu işi yapmamayı tercih ederdi, fakat Fransa'nın
ve Avusturya'nın Rusya'nın kollarına atılması tehlikesi kritik bir manzara
teşkil edivordu, İngiliz Hariciye Nazırı Babıâli'nin her ne olursa olsun böyle
bir neticeyi doğuracak harekete sebebiyet vermiyeceğini umuyordu87
.
Hariciye Nazırı olarak Âlî Paşa'nın yerini alan Fua d Paşa'yı Lyons derhal
beyanatta bulunmağa razı etmişti. Fakat her iki şahıs da ilkin diğerinin
verdiği tavizleri, yani Fua d lıâmî devletlerin Yunanistan'ın hareketlerini
tehdit ve Osmanlı İmparatorluğunun bütünlüğünü teyid etmelerini, Lyon s da
Babıâli'nin Girit'e muhtariyet vereceğini ilân etmesini istediler88
. Bunun
üzerine Stanley'in, 14 Temmuz 1867'de Fransa, Rusya, Prusya ve İtalya
8 3
Minute by Stanley, Lyons to Stanley, no. 127, 3 Apıil, F. O. 78-1959; Stanley to Bloomfield, private, 14 May, F. O. 356-33.
8 4
Stanley to Cowley, 15 May, Cowley to Stanley, 17 May, HC, 1867-8, LXXIII, pp. 201
ve 204.
8 5
Cowley to Stanley, no. 351, 30 May, F. O. 27-1661, extract in HC, 1867-8, LXXI1I,
215-6; Stanley to Cowley, ibid., pp. 206-7
8 6
Stanley to Covvley, 3 June, ibid., p. 222-3.
8 7
Stanley to Cowley, private, 3 June, F. O. 519-182.
8
Lyoııs to Stanley, t3İrg„ 5 June, F. O. 78-1966.

[eyuphuseyin]

temsilcileri tarafından ve iki gün sonra da birtakım şartlar ile Avusturya
tarafından ileri sürülen Fransız teklifini desteklemesi için Lyons' a talimat
vermekten başka çaresi kalmamıştı89
.
Osmanlıların bu teklifleri kâtiyetle red etmeleri neticesinde, Fransan'nııı
gerek İstanbul'a ve gerek 1867 yazında Avrupa seyahatine Sulta n Abdülaziz'le birlikte çıkan Fua d Paşa'ya yaptığı müracaatlar semere vermeyince,
mesele tam manasile çıkmaza girdi 9 0
. Bunun üzerine Gorç a kov, Babıâli'nin
artık Giıit'i elden çıkarmaya karar vermesi gerektiğini söyledi91
Stanle y
de bu vaziyetten pek memnun değildi. Ömer Paş a uğradığı başarısızlık
yüzünden daha sert tedbirler almaya mecbur kalmış ve bundan dolayı kendisinin başıbozukları kullandığı ve âsileri açlıktan öldürmek siyaseti güttüğüne
dair şikâyetler yağmaya başlamıştı
92
. Bunu bir protesto yağmuru takibetti.
Babıâli ise, Giritli mültecilerin Fransız, Rus, İtalyan ve Avusturya gemileri
tarafından Yunanistan'a nakillerini hoş görmediğini kaydetmek şeklinde
passif bir mukabelede bulundu
93
. Bu şekilde hareket etmek pek te hayra
alâmet olmamakla beraber, Babıâli de ilerde kendi aleyhine yöneltilecek bir
hareketi önlemek için tedbir almış değildi. Fua d ve Âli Paşalar, taviz verildiği taktirde Sultan'ın müslüman tebası nazarında itibardan düşeceğinden
endişe ettiklerini
94
, Giritlilerin bu tavizleri red ile hâmi devletlerin baskıları
sayesinde daha da büyük imtiyazlar elde edebileceklerini sandıklarını ve buna
muvafakat edilirse, bu örneğin İmparatorluğun diğer bölgelerinde de kargaşalıklara yol açacağını söylediler95
. Bu gibi deliller, Stanley'i adanın
Osmanlı devletinden ayrılması işine yardım etmemesi için kâfi geldiyse de,
o artık Sultan'ın adayı kaybettiği neticesine varmaktan kendini kurtaramıyord j.
9«
Mamafih Avrupa devletlerinin devamlı baskısı neticesinde Babıâli 12
Eylül 1867 de Girit'te umûmî af ilân etmeye razı oldu ve nihayet 28 Ekimde
Fuad Paşa , Sadrıazam Âli Paşa'nın kendisinin Girit'e gidip tatbik edeceği
tafsilâtlı ıslâhat programını devletlere resmen gönderdi
97
. Fakat Fuad
8 9
Stanley to Lyons, 21 June, ibid., p. 213.
9 0
Moustier to Oııtrey, teleg., 18 July, Grigines dlplomatiqu.es, XVIII (1925) pp. 7-8.
9 1
Buehanan to Stanley, 17 July (misdated 11 July), HC, 1867-8, p. 239.
9 2
Dickson to Stanley, 3 June, ibid., pp. 210-2.
9 3
Ellis to Stanley, 3 June, ibid., pp. 308-9.
9 4
Istanbulda hükümeti devirme teşebbüsü öğrenilmişti, Lyons to Stanley, no. 245, 13
June, F. O. 78-1961.
0 5
Lyons to Stanley, no. 258, 16 June, F. O. 78-1961.
9 7
96. Stanley to Cowley, private, 28 June, F. O. 519-182.
6 9
Fuad to Musurus, 12 Sep., HC, 1867-8, LXXIII, p. 342; Fuad's circular aııd Administrative Project, ibid., pp. 376-81.

[eyuphuseyin]

Paşa , çarpışmanın durdurulmasına dair gayet yumuşak olan Fransız teklifini
derhal reddetmişti. Hıristiyan bir valisi bulunmayan Girit'in bu yeni idare
tarzı ise bir vilâyet teşkilâtı olmaktan daha ileri gitmiyordu. Babıâli'nin bu
şekilde hareketiyle Fransız gururu okşanmamış ve Napolyo n III. ile Franz
Joseph'in (Avusturya imparatoru) Salzburg'da, Doğu'da status quo nun
korunacağına dair varmış oldukları müphem anlaşmanın icaplarına uyacak
bir uzlaşma fırsatı elden kaçırılmıştı. Moustier'iıı daha sert tekliflerde bulunmaya niyeti yoksa da, hoşnutsuzluğunu acı tenkidler yapmak suretiyle belirtmek istiyordu. Gorçakov'un Osmanlı devletine yaptıkları müdahalelere
son vermek ve Osmanlı devletine karşı duyulan memnuniyetsizliği belirtmek
amacıyla hazırladığı nota olduğu gibi Fransa, Rusya, Prusya ve italya temsilcileri tarafından Babıâli'ye verildi. Bu notada, Osmanlı devletinin ingiltere'nin
susmasından cesaret bulup, diğer devletlerin, fikirlerini göz önüne almıyarak
bu tavsiyelerin yerine hemen hemen hiç tesiri olmıyan tedbirler almasına
esef ediliyor ve bu şartlar altında adıgeçen devletlerin müdahalelerinin sona
erdiği ve bundan sonra Doğu'da ne olursa olsun hiç bir sorumluluğu üzerlerine
almıyacakları bildiriliyordu
98
. Bu nota vaziyeti olduğu gibi bırakmak
şöyle dursun adetâ bir afetin kapısını açıyordu. İstanbul'daki sefirlik makamım
Lyons'tan devralan Hcnr y Elliot, bu notan'm Sultanın bütün gayrimemnun teb'asını adetâ silâha sarılmağa davet ettiğini iddia eden Beust ile
aynı fikirdeydiRusya'nı n böyle bir gaye güttüğüne şüphe yoktu ve
nota bilhassa Fransa ile olan suıı'î mahiyetteki anlaşmayı belirtiyordu. Fakat
Fransa'nın asıl emeli, Avusturya'nın da farkına vardığı gibi, Salzburg anlaşmasını bozmak değil, devletlerin Osmanlı imparatorluğuna yaptıkları müdahaleyi
kendi prestijlerini kırmayacak bir neticeye bağlamaktı
10
°. Beust Sırbistan
ve Karadağ'ın vaziyetinden bilhassa endişe ediyor ve bu iki memleketin
Bosna ve Hersek'e göz koymalarından korkuyordu. İngiltere, Fransa ve
Avusturya itilâfını yeniden canlandırmak gayesi ile Paris ve Londra'ya giden
Beust, Stanley'e tesir etmeye muvaffak olamamıştı
101
. Bu iş semere
vermeyince Paris muahedesinin yeniden gözden geçirilmesi yoluna saptı ve
Stanley'i razı etmek vazifesini Londra'dald eski Saksonya temsilci Kon t
Vitzhu m von Eckstaedt' e verdi. Fakat Vitzhum da âmiri gibi bu işte
muvaffak olamadı. Vitzhum 1868 Şubatı başında başarısızlığını şu tarzda
98 Origines diplomatiques, XVIII (1925), pp. 406-7.
9 9
Elliot t 3 Stanley, 31 Oct., HC, 1857-8, LXXIII, p. 386.
1 0 0
Lheritier, op, cit., pp. 218-20.
191 İbid., p. 220; Bloomfield to Stanley, private, 12 Nov., F. O. 356-40.

[eyuphuseyin]

itiraf etmek zorunda kalmıştı: "Benden istediğiniz tavşanı size getirmediğimden
dolayı müteessirim."
10 2
Aslında Stanle y Girit'den eskisi kadar telâş etmemeye ve Avusturya
ile Fransa'nın kendisi olmaksızın harekete geçmeleri ihtimalinden de endişe
duymamağa başlamıştı. Avusturya'nın takındığı tavır, bu iki devletten hiçbirisinin, ingiltere tarafından desteklenmeden sert bir politika takib etmiyeceğini gösteriyordu. Fransız gururunu okşamak maksadiyle yeniden ele alınan
denetleme heyeti gönderilmesi şeklindeki eski plândan ötürü Stanle y hayal
kırıklığına uğramıştı. Fakat bu plânın Babıâlice reddi ve tasarının tamamiyle
terkedilmiş bulunması, Stanley'in bunu desteklememiş olmasından dolayı
kendine olan güveninin arttırmıştı103
. Stanley'in ümitleri bir dereceye
kadar hiristiyan bir valinin adaya tayinine bağlanmış bulunuyordu. Fua t
Paşa'nm imalarından ve Girit için çizilen geniş çaptaki Osmanlı plânından
cesaret alan Stanley , yukarıdaki tâyinin yapılması hususunda ısrar etmeye
başladı ve Moustier'in de yardımını istediyse de sarfettiği gayretler boşa
gitti
104
. Osmanlılar bu kadar ümit verici görünen şeyi uygulamıyarak,
Alî Paşa'nm Girit'ten döndükten sonra vereceği raporubeklemek hususunda
ısrar ettiler105
. Böylece, zemin yeni teklifler ileri sürmeğe hiç te uygun
değildi.
Moustie r şimdi ingiltere ve Rusya arasında sallanıp duruyordu. Fakat o
Bulgaristan'daki ayaklanmalardan, Karadağ'ın ve Memleketeynin bu kargaşalığı körüklemekte oynadıkları rolden gittikçe endişe ediyordu. İstanbul'daki
ingiliz nüfuzunu kıskanması yüzünden önce Rusya ile tekrar anlaşmaya
kalktı, fakat Fransız taktiklerinden usanan Gorçako v Moustier'i tersledi106
.
Moustie r aradan çok geçmeden kendisinin veyahut Beust'un şartlarından
daha ziyade Stanley'in şartlarına uyarak İngiltere ile olan itilâfa geri
dönmek lüzumunu hissedecekti. Hakikaten durum Stanley'in lehine
gelişiyordu. Hâmi devletlerin talepleri ve Yunanistan'ın gelir kaynakları
göz önüne getirilince, birbirini takib eden Yunan hükümetleri, Giritli Rumların himayesini üzerlerine almanın imkânsız olduğunu ispat etmekte gecikmediler. Bundan başka İstanbul'daki İngiliz baskısına karşılık Rusya'nın gittikçe
, 0 2
Vitzhum to Beust, HFeb. 1866, Origines diplomatiques, X X (1927), pp. 371-4.
1 0 3
Elliot to Stanley, 25 Nov. 1867, HC, 1867-8, LXXIII, p. 411.
1 0 4
Elliot to Stanley, no. 44, 25 Nov., F. O. 78-1964; Stanley to Lyoııs, no. 84, 7 Dee.,
F. O. 27-1655, Lyons to Stanley, no. 161, 12 Dec., F. O. 27-1671; Elliot to Stanley, 30 Dec;
HC, 1867-8, LXXIII, pp. 430-4.
1 0 5
Elliot to Stanley, 19 Jan. 1868, HC, 1867-8, LXXIII, p. 477.
1 0 6
Lheritier, op. cit., p. 243-4.