GİRİT MESELESİ’NİN BELİRSİZLİK YILLARI (1908-1913)

[eyuphuseyin]

Büyük Devletlerin bu uyarılarına rağmen Girit yönetimi geri adım atmamıştır. Bu doğrultuda Yunanistan ile aynı gün Girit’te de seçimler yapılmış ve Yunanistan’a gönderilmek üzere 69 üye belirlenmiştir107.Girit’te yapılan seçimler sonucunda belirlenen üyelerden Yunanistan’a gitmek için yola çıkan 18 milletvekili İngiliz savaş gemileri tarafından tutuklanmıştır. Ancak 22 milletvekili Nisan 1912’de Atina’ya ulaşmayı başarmıştır108.
Girit Meselesi, 1912 sonbaharında Giritlilerin Sisam Adası’na yönelik engelleyici/saldırgan tutumuyla yeniden tırmanışa geçmiştir. 28 Eylül 1912 tarihinde Atina’daki Amerikan Elçiliğinin ABD Dışişleri Bakanlığı’na gön- derdiği mektupta, Rus Dışişleri Bakanı Mr. Sazonoff ve İngiliz Dışişleri Bakanı Sir Edward Grey’in Giritlilere karşı tavırlarını tamamen değiştirdikleri ve “Girit Aptallığı” olarak tanımladıkları bu olaya son vermek amacıyla harekete geçtikleri belirtiliyordu109.
Bu doğrultuda Büyük Devletler, Girit yönetimini aşağıda belirtilen hu- suslarda uyarmışlardır:
* Giritlilerin, derhal rahatsızlık verici uygulamalarından vazgeçmeleri,
* Giritlilerin Sisam’dan çekilmeleri,
* Sözde Girit temsilcisinin Atina’dan ayrılması,
* Yunan Parlamentosu’na girmek için artık çaba sarf edilmemesi110.
Bu isteklerin yerine getirilmemesi halinde Girit Adası’nın derhal uluslar arası güçler tarafından işgal edileceği ve adada 1898 öncesi statükonun yeniden tesis edileceği hususu Giritlilere ve Yunan Hükümeti’ne bildirilmiştir111.
Milletvekillerinin, Yunan meclisine katılıp katılmayacaklarının tartışıldığı günlerde Osmanlı Hükümeti, Girit milletvekillerinin Yunan Meclisi’ne katılmalarını savaş nedeni sayacağını açıklamıştır. Ancak bu karar Yunan Hükümeti’ni etkilememiş ve Venizelos 10 Ekim 1912’de Giritli üyelerin Yunan Parlamentosu’na katılacağını ve her iki parlamentonun da bundan böyle aynı olacağını açıklamıştır112. Bu açıklamadan 4 gün sonra 14 Ekim




107Ayşe Nükhet Adıyeke-Nuri Adıyeke, a.g.e., s.44.; Ayşe Nükhet Adıyeke, “Türk Basınında Girit’in Yunanistan’a Katılması (1908–1913)”, s.263. Bu durum daha önceden 4 Ocak 1912 tarihli mektupta bir ihtimal olarak dile getirilmiştir: “Seçim günü belirlendiğinde Giritlilerin de aynı tarihi kendi seçim tarihi olarak seçeceklerine inanılıyor ve üzerinde konuştuğumuz sorun daha da acı bir şekilde tekrar tekrar yaşanacaktır” (NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /76).
108Ayşe Nükhet Adıyeke-Nuri Adıyeke, a.g.e., s.44.; Ayşe Nükhet Adıyeke, “Türk Basınında Girit’in Yunanistan’a Katılması (1908–1913)”, s.263.
109 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /78.
110 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /78.
111 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /78.
112 Tukin, “Girit”, s.803.
111

1912’de sayıları 40 olan Giritli milletvekilleri büyük bir törenle parlamentoya katılmışlardır113.
Bundan sonraki süreç Girit’in Osmanlı Devleti’nin elinden çıkmasını sağlayacak gelişmelerden ibarettir. Nitekim Yunan Hükümeti, eski başba- kanlardan Stephan Dragoumis’i Girit Valisi olarak adaya atayarak ilhak yö- nünde önemli bir aşamaya geçmiştir114.
Atina’daki Amerikan Elçiliğinin ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği 26 Ekim 1912 tarihli mektupta Dragoumis’in Girit’teki görevi şu şekilde belirtiliyordu:
* Milletvekili seçimlerini Yunan anayasasının öngördüğü şekilde düzenlemek,
* Hükümeti, memurlar ve yürürlükteki yasaların yardımıyla idare etmek,
* Hem Hıristiyan hem de Müslüman toplumun haklarını güvence altına almak115.
Osmanlı Hükümeti, Girit Milletvekillerinin Yunan Parlamentosu’na katılmaları karşısında Yunan Hükümeti’ni protesto etmiş ve Atina’daki elçisini geri çağırmıştır116. Bu olaydan kısa bir süre sonra Balkan Savaşı başlamış ve 19 Ekim 1912’de Osmanlı Devleti ile Yunanistan savaşa tutuşmuştur.
Balkan Savaşları sonrasında toplanan Londra Konferansı’nda Girit Meselesi de görüşülmüştür. Türk Heyeti, karşı karşıya kaldığı yoğun baskı ne- deniyle “Başka hiçbir Ege Adası’nın talep edilmeyeceğine dair garanti verilmesi halinde Osmanlı Devleti’nin Girit üzerindeki haklarını Büyük Devletlere bırakabileceğini”117 açıklamıştır.
30 Mayıs 1913’te imzalanan Londra Anlaşması’nın 4.maddesinde “Sultanın Girit üzerindeki bütün haklarını Bağlaşıklara bıraktığı”118 ifadesi yer almıştır. Böylece ada bir daha geri döndürülemeyecek şekilde Osmanlı Devleti’nin elinden çıkmış ve Büyük Devletlerin inisiyatifine terk edilmiştir. 14 Aralık 1913’te Yunanistan Kralı Girit’in Yunanistan’a katıldığını dünyaya ilân etmiştir. Bundan kısa bir süre sonra da Yunanistan’ın adayı ilhak etme- si Avrupa’daki büyük güçler tarafından tanınmıştır (Aralık 1913)119.

[eyuphuseyin]

SONUÇ
Girit’te Yunanistan’ın etkisiyle 19.yüzyılın ikinci yarısından itibaren isyan- lar çıkmıştır. Bundan sonraki süreçte 1897’de adaya muhtariyet verilmesi


113Ayşe Nükhet Adıyeke-Nuri Adıyeke, a.g.e,, s.44.; Ayşe Nükhet Adıyeke, “Türk Basınında Girit’in Yunanistan’a Katılması (1908–1913)”, s.263-264.
114 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /79.
115 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /79.
116 Tukin, “Girit”, s.803.
117 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, C.II, Kısım. II, Ankara 1991, s.214,224.
118 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /81.; Bayur, a.g.e., , C.II ,Kısım.II, s.313; Uçarol,
a.g.e., s.441.
119 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /81.
112

ve 1908 yılında Girit yönetiminin Yunanistan’a katıldığını açıklaması, adanın Yunanistan’la birleşmesini sağlayacak önemli aşamalar olmuştur. Girit Meclisi’ndeki Müslüman üyelere Yunan Kralı adına yemin ettirilmek istenmesi, Osmanlı Devleti’nin adaya gönderdiği kadıların kabul edilmemesi ve Giritli Rum milletvekillerinin Yunan Parlamentosu’na katılma çabaları, 1908 sonrasında adada yaşanan belli başlı sorunlar olmuştur. Bu sorunların çözümü ve adadaki statükonun korunması için Avrupalı Devletler Girit Me- selesi’ne müdahil olmuşlardır. Atina’daki Amerikan Elçiliği’nin ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği mektuplar, Girit Meselesi’nin bu safhası hakkında aydınlatıcı bilgiler içermektedir. Bu mektuplarda, adadaki sorunların ortaya çıkışı ile ilgili ipuçları verilmesinin yanı sıra Girit Meselesi’nde Osmanlı Devleti, Yunanistan ve Avrupalı devletlerin tutumları da değerlendirilmiştir. Amerikan belgelerinde ayrıca meselenin ortaya çıkışıyla birlikte Amerika’daki Yunan lobisinin nasıl hareketlendiği ve Girit’in Yunanistan’a katılması için ne gibi çalışmalar yürüttüğü de yer almaktadır.
Girit 1868’den sonra Osmanlı Devleti’nin kontrolünden çıkmaya başlamış 1897’de kontrol 4 Avrupalı devletin (İngiltere, Fransa, Rusya ve İtalya) eline geçmiştir.1908’deki ilhak kararından 1913 yılına kadar yaşanan olaylar ise adanın Yunanistan’ın eline geçmesinin son aşamaları olmuştur.




KAYNAKÇA
Arşiv Kaynakları
NARA (National Archives and Records Administration), M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /59.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /60.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /62.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /63.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /67.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /68.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /69.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /70.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /71.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /73.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /75.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /76.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /78.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /79.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /81.

Tetkik Eserler
ADIYEKE A. Nükhet -Nuri Adıyeke, “Yunan İsyanı Sırasında Girit’te İrtidad Olayları”, Fethinden Kaybına Girit, İstanbul 2006.
ADIYEKE A. Nükhet -Nuri Adıyeke, Kıbrıs Sorununun Anlaşılmasında Tarihsel Bir Örnek Olarak Girit’in Yunanistan’a Katılması, Ankara 2002.
ADIYEKE A. Nükhet, “Girit’in Mehmet Ali Paşa Yönetimindeki Durumuna Dair Bir Rapor”, Fethinden Kaybına Girit, İstanbul 2006.
ADIYEKE A. Nükhet, “Girit’te Aşar Vergisinin Toplanmasına İlişkin Bir Yöntem: “Teslis Sistemi”, Fethinden Kaybına Girit, İstanbul 2006.
ADIYEKE A. Nükhet, “Rum Milliyetçiliğinin Gelişme Döneminde Girit’te Oluşan Türk Milliyetçiliği”, Fethinden Kaybına Girit, İstanbul 2006.
ADIYEKE A. Nükhet, “Şark Meselesinin Bir Aynası: Girit”, Fethinden Kaybına Girit, İstanbul 2006.
ADIYEKE A. Nükhet, “Turhan Paşa’nın Girit Valiliği ve Girit Hakkında Raporları”,
Fethinden Kaybına Girit, İstanbul 2006.
ADIYEKE A. Nükhet, “Türk Basınında Girit’in Yunanistan’a Katılması (1908- 1913)”, Fethinden Kaybına Girit, İstanbul 2006.
ADIYEKE A. Nükhet-Nuri Adıyeke, “Türk Denizcilik Tarihi Açısından Girit Savaşı ve Önemi”, Fethinden Kaybına Girit, İstanbul 2006.
ADIYEKE Nuri, “Girit Savaşları ve Birleşik Hıristiyan Orduları”, Fethinden Kay- bına Girit, İstanbul 2006.
ADIYEKE Nuri, “Girit Seferine Konulan Nokta: Kandiye’nin Fethi ve Psikolojik Sonuçları”, Fethinden Kaybına Girit, İstanbul 2006.
BAYUR Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı Tarihi, C.I ,Kısım I, Ankara 1991. BAYUR Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, C.I, Kısım II, Ankara 1991. BAYUR Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, C.II, Kısım. II, Ankara 1991.
ÇADIRCI Musa, Tanzimat Dönemi’nde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Ankara 1991.
HATİPOĞLU M. Murat, Yunanistan’daki Gelişmelerin Işığında Türk-Yunan İlişki- lerinin 101 Yılı (1821–1922), Ankara 1988.
KARAL Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. V, Ankara 1988. KARAL Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. VII, Ankara 1988. KARAL Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. VIII, Ankara 1983.
MAHMUD CELALEDDİN PAŞA, Mir’at-ı Hakikat (Haz. İ. Miroğlu vd.), Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1979.
ORTAYLI İlber, Tanzimat Devri’nde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), An- kara 2000.
ÖRENÇ Ali Fuat, “Ege Adaları’nda İdari Yapı (1830-1923)”, Ege Adaları’nın İdari, Mali ve Sosyal Yapısı, (ed. İdris Bostan), Ankara 2003.
TUKİN Cemal, “Girit”, İslâm Ansiklopedisi, C.4, İstanbul 1977.
TUNCER Hüner, “Doğu Sorunu” ve Büyük Güçler (1853-1878), Ankara 2003. TÜRKGELDİ Ali Fuat, Mesail-i Mühimme-i Siyasiyye, Haz. Bekir Sıtkı Baykal, C.III,
Ankara 1966.
UÇAROL Rifat, Siyasi Tarih (1789–1994), İstanbul 1995.
UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. III, Kısım I, Ankara 1988.