GİRİT ADASI’NIN İSLAMLAŞMASI Kaan Hüseyin YAVAŞ Yrd. Doç. Dr. Özgür Kolçak

[eyuphuseyin]

kadınla aynı cemaatten olduklarını göstermektedir. “Gizli Hristiyan” olarak da isimlendirilen bu grup Dawkins’e göre kızlarını çok ender olarak “gerçek Müslüman”larla evlendiriyordu.
Yine evlenen erkek kimliği içinde beşe ibaresinin çok sık geçmesi ve yeniçeri olduğunun yazılması ihtidâ sürecindeki “yerli yeniçeri” ilişkisini göstermektedir. Başka bir deyişle gayrimüslim bir kadınla evlenenlerin büyük bir çoğunluğu yerli yeniçerilerdir.45

Girit’te, Osmanlı İmparatorluğu’nun başka coğrafyalarında görülmeyen cemaatler arası evlilik yaygınlığı değişebilen ama sürekli uygulanan bir evlilik biçimi olmuştur. Bu durumun Ada’nın Osmanlılarca alınmasından Yunan İsyanı’na kadar devam ettiği anlaşılmaktadır. 1821 yılından sonra başlayan çatışmalarla cemaatler arası evlilikler de ortadan kalkmıştır. Bu dönemde marjinal boyutlarda ters yönde bir süreç, Müslümanlıktan Hristiyanlığa geçiş yaşanmıştır. Özellikle 1821 İsyanı sırasında bazı Müslümanların irtidad ettikleri görülmektedir. Dawkins bunu onların aslına dönmeleri olarak kabul etmektedir.46

4. Yerli Yeniçerilik Kurumu ile Halk-Devlet Bütünleşmesi
Girit uygulamasında ihtidâları teşvik eden bir başka kurum da yerli yeniçerilik olmuştur. Yerli Rum halktan ve kırsal alandan toplanan erkekler önce Müslüman olup ardından yerli kulu yazılıyordu. Böylece hem yerli halk İslâm’a özendirilerek Ada’nın İslamizasyonuna katkı sağlanıyor hem de sistem yerli halkın içine nüfuz etme imkanına sahip oluyordu. Gerek karışık evlilikler gerekse yerli yeniçerilik yönetimce, yerli Ortodoks halkın Müslümanlaşmasını kolaylaştırmanın argümanları olarak kullanılmıştı.47

Osmanlı merkez kapıkulu ordusunun temelini oluşturan yeniçeriler taşrada da görev üstlenmişlerdi. 16. yüzyılın sonları veya 17. yüzyılın başlarından itibaren taşra kalelerinde “dizdarların mahiyetinde, yerli kulu gönüllü gibi muhafız askeri sınıflar meydana getirildi.” Yerli yeniçerilik Kuzey Afrika, Mısır, Suriye, Irak gibi yaygın nüfusun Müslüman olduğu topraklardan başka Balkanlarda, Adalarda ve Girit’te de uygulandı.48

45 a.g.m., s. 17-24.
46 a.g.m., s. 17-24.
47 Nuri Adıyeke, “Girit’in İslamizasyonu”, Yeni Türkiye Dergisi Rumeli-Balkanlar Özel Sayısı-I, Sayı 66, Yeni
Türkiye Stratejik Araştırmaları: 2015, s. 714-720.
48 Nuri Adıyeke, “Girit’te Askeri ve Toplumsal Bir Kurum: Yerli Yeniçeriler-Gönüllüyan Zümresi”, XV. Türk Tarih
Kongresi, IV. Cilt, TTK Basımevi, Ankara:2010, s. 1611-1620.

[eyuphuseyin]

Kaynaklarda bu gruba, yerli yeniçeri, yerli kulları, gönüllüyan gibi isimler verildiği
görülmektedir. Girit’te yerli yeniçeriler, yerli halktan İslam’a dönenler arasından atanıyordu. Buradan hareketle, Balkanlarda ve Girit’te Müslümanlaşmak ile Türkleşmenin aynı olduğu düşünülürse Ada’da yerli yeniçerilere “Türkogiritliler” denmesinin sebebi de anlaşılmış olur.49

Girit’te yerli yeniçeriliğin Ada’nın fethinin tamamlandığı 1670 yılından itibaren oluşturulduğu düşünülmektedir. Girit’teki yerli kulları ihtidâ eden yerli halktan seçiliyor, az sayıda da başka yerden gelenler söz konusu olabiliyordu. Kurum, yeniçeriliğin kaldırıldığı 1826 yılına kadar varlığını sürdürmüştür. Bu zaman dilimi içinde yerli yeniçerilikte önemli değişimler yaşanmıştır. Bu tarihler arasında gönüllü ocağındaki asker sayısı çok artmış, görev tanımlarında değişiklikler olmuştur. Yerli kullarının görev mahalleri kalelerdir. Yerli yeniçerilerin en başta gelen vazifeleri kale muhafızlığı idi. Özellikle sefer sırasında bu görevleri önemli hale geliyordu. Bir başka görevleri de cebecilik ve topçuluk idi.50

“Hakiki” yeniçerilerin ayrıcalıklarına sahip olmayan bu askerler asla savaşa gitmez sadece bulundukları yerdeki kalenin güvenliğini sağlamakla mesul tutulurlardı.51

Yerli yeniçerilerin ilk tarihlerde tımarlı olarak kaydedildikleri anlaşılmaktadır. Sıradan neferlerin az bir kısmı 3.000 akçelik bir tımara sahipken büyük bir kısmının 4.000 akçelik tımarları vardı. Çavuş, katip, topçu, kethüda gibi farklı görevleri olanların tımarları ise 6.000 akçe ile 16.000 akçe arasında değişiyordu. Gönüllüyan ağası ise 20.000 akçelik bir zeamete sahipti. 17. yüzyılın sonlarında veya 18. yüzyılın başlarında bir tarihte tımarlı olan bu gönüllülerin tımarları kaldırıldı ve onlara ulufe verilmeye başlandı.52
Yerli yeniçeriler dönemin Hristiyan kaynaklarında hep olumsuz olarak anılmıştır. Tournefort bunları “ne iman ne yasa tanıyan, ne Hristiyan ne Müslüman olan insanlardı. Bunlar her zaman en güçlünün tarafını tutar ve yağmadan başka bir şey düşünmezlerdi.” diye tanımlarken bunlara “korkunç Türkogiritliler” denmesi de aynı zihniyetin bir göstergesidir. Ne

49 a.g.m., s. 1611-1620.
50 a.g.m., s. 1611-1620.
51 Yakup Öztürk, 1770 Girit Ayaklanması, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir:2015
s. 39-43.
52 Nuri Adıyeke, “Girit’te Askeri ve Toplumsal Bir Kurum: Yerli Yeniçeriler-Gönüllüyan Zümresi”, XV. Türk Tarih
Kongresi, IV. Cilt, TTK Basımevi, Ankara:2010, s. 1611-1620

[eyuphuseyin]

var ki kurulduğu andan kaldırıldığı ana değin reaya ile olan ilişkilerinde sorunlar yaşansa da tüm yerli yeniçerileri bu çerçevede düşünmek pek doğru değildir.53

Sonuç olarak, Osmanlı merkez ordusunun temelini oluşturan yeniçerilik, taşrada 17. yüzyıldan itibaren “yerli-gönüllü kullar” vasıtasıyla yerel bir özellik de kazanmış, klasik görüntüsünden farklılaşmıştır. Bu olgu Girit gibi sistem farklılıklarının çok yoğun olduğu bir coğrafyada yerli yeniçeriliği çok fazla ön plana çıkarmıştır. Yerli yeniçerilik Ada’da ihtidâ sürecinin bir tamamlayıcısı olmuş ve bunlar Ada’da Osmanlı egemenliğinin gerçek temsilcisi olmuşlardır. Bu kurum çerçevesinde Ada’da hem yerli halkın İslam’a geçişi özendirilmiş hem de yerli halk ile yönetim bu kurumla ortak bir oluşumda bir araya gelmişti. Dolayısıyla yerli yeniçerilik sadece askeri bir oluşum olmayıp toplumsal ve siyasi bir kurum olarak da
tasarlanmıştı.54

GERİYE DÖNÜŞ: İRTİDAD OLAYLARI
Girit Osmanlı topraklarına hemen hemen en son katılan ve Osmanlı egemenliğinin en gevşek görüldüğü coğrafyadır. Bu örgü kendini hem Ada’nın Osmanlı yönetimince oluşturulan idari dokusunda hem de toplumsal yapıda gösterir. Bu gevşek yapı ihtidâ edenlerin bazılarının Müslümanlığında samimi olmayışı hatta kimilerinin de irtidad ederek eski dinlerine dönmelerine belki de “asıl dinlerini” açıkça ilan etmelerine bir sebeptir.* Nitekim Girit’te Yunan ayaklanması sırasında Rumlardan başka bazı Müslümanlarda bu isyana destek vermişlerdir. Bir kısmı sadece iş birliği içine girmekle yetindiği halde, bu isyana destek veren

53 a.g.m., s. 1611-1620.
54 a.g.m., s. 1611-1620.
* Stavro Skendi’ye göre mühtedîlerin birçoğu gizli Hristiyanlardan oluşmaktadır. Dawkins’e göre “gizli Hristiyan”
olarak da isimlendirilen bu grup kızlarını çok ender olarak “gerçek Müslüman”larla evlendirmektedir. Cemaaatler
arası evlilik kayıtlarında da görüldüğü gibi nev müslim ibaresi aslında Müslüman erkeğin çok kısa bir süre önce
Hristiyan kızla aynı dini paylaştığını göstermesi bu iddiaya örnek teşkil etmektedir. (Pınar Şenışık, Girit Siyaset
ve İsyan, Kitap Yayınevi, İstanbul:2014, s. 80-84.

[eyuphuseyin]

Müslüman halktan bir kısmı da din değiştirerek Hristiyanlığı kabul etmişlerdir. Mürted olan bu kişilerin hepsi can güvenlikleri açısından kaçmışlardır.55

Osmanlı İmparatorluğu’nda bir Müslümanın din değiştirmesi söz konusu bile olamazdı. Bir Müslüman’ın dinden çıkması yani mürted olması dinen, hukuken ve toplumsal olarak en büyük suçlardan biriydi ve dinden çıkan eğer erkek ise cezası ölüm, kadın ise İslam’a dönene kadar hapisti. Bu yüzdendir ki mürted olan bir kişinin içinden çıktığı toplumda, yeni dini ile yaşaması kesinlikle söz konusu olamazdı. Osmanlı’da kaynaklara geçecek ölçüde İslam’dan çıkmaya pek rastlanmaz. Nitekim Yunan isyanları sırasında özellikle Resmo’da görülen irtidad olayları bu dönemin olağanüstü koşullarının sonucudur. İrtidad olaylarının Ada’da ne kadar yaygın olduğu tam olarak bilinmemekle birlikte bu kişilerin sadece kendilerinin mi yoksa
aileleriyle beraber mi irtidad ettikleri hakkında malumat yoktur.56

19. yüzyılda Ada’da yaşanan irtidad olayları bu İslamizasyonun az da olsa bir kısmının, dışsal İslamizasyon altında bahsi geçen kentlerdeki binalar gibi geriye dönülebilir olduğunu göstermiştir.57

55 A. Nükhet Adıyeke - Nuri Adıyeke, Fethinden Kaybına Girit, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul:2007, s. 125-
132.
56 a.g.e., s. 125-132.
57 Nuri Adıyeke, “Girit’in İslamizasyonu”, Yeni Türkiye Dergisi Rumeli-Balkanlar Özel Sayısı-I, Sayı 66, Yeni
Türkiye Stratejik Araştırmaları: 2015, s. 714-720.

[eyuphuseyin]

SONUÇ
Girit, Osmanlı yönetimi içinde farklı bir özelliğe sahipti. Bu anlamda Ada’nın etnik yapısında görülen değişim de Osmanlı genelinden farklı yaşanmıştır. İhtidâlar ve karışık evlilikler sonucunda Ada’da oldukça ilginç bir toplumsal doku ortaya çıkar. Bir kişinin bir kardeşi Hristiyan öteki Müslüman, amcasının biri Müslüman öteki Hristiyan gibi örnekler çok sayıdadır. Farklı coğrafyalarda pek rastlanılmayan, dolayısıyla kabul de görmeyen bu tür akrabalıklar Girit için son derece normal karşılanıyordu. Girit’te Müslümanlar ve
Hristiyanların, Osmanlı İmparatorluğu’nun birçok yerinde olduğu gibi kalın çizgilerle ayrılmış olarak yaşamadığı sonucu çıkarılabilir.58

İmparatorluğun birçok bölgesinde mahalleler cemaat temelli şekillenir: Müslüman mahallesi, Rum mahallesi veya Yahudi mahallesinin sınırları, mimari yapısı veya bu mahallelerde kimlerin yaşadığı bellidir. Mahalle kendi içinde ibadethane ve diğer toplumsal donatıları ile organik bir bütündür. Ancak yoğun ihtidâların görüldüğü Ada’da böyle bir oluşum söz konusu olmamıştır. Mühtedîler eski evlerinde oturmaya devam ettiğinden klasik mahalle sistemini Ada’da uygulamak pek mümkün olamamıştı. Bunu aşmak için bazen cemaat mensuplarının evlerini veya kapılarını başka renklere boyadığı kaydedilmektedir. Rumların siyah ve Yahudilerin kırmızı elbise giymeleri şart koşulmuştur. Hamam gibi, elbisenin giyilmediği ve dolayısıyla ayrışmanın ortadan kalktığı bir durumda çözüm olarak gayrimüslimlerin kollarına veya boyunlarına çıngırak takması, otoritenin bu konuya verdiği önemin en ilginç göstergelerinden biridir.59

Bir arada yaşayan Osmanlı topluluklarının hiçbirinde sosyal-kültürel etkileşim hiç bu kadar gözle görünür değildir. Girit halkının bir arada yaşama tarzı diğer Osmanlı topluluklarından çok farklı bir profil çizmektedir. Giritlilerin çoğunluğunun, Müslüman inançlarına bir çeşit Hristiyan-İslam sinkretizmi süreci sonunda giren bazı dinsel inanç tarzları ve adetlerini korumuştur. Mesela Paskalya'da Ortodoks Yunanlılar, yumurtaları kırmızı renge boyar ve tsoureki denilen tatlı ekmek yaparlar. Bunun aynısını halen daha günümüzde yaşayan Giritli Müslüman göçmenlerin Hıdırellez kutlamalarında İlyas peygamber için yaptığını

58 A. Nükhet Adıyeke – Nuri Adıyeke, “Girit’te Millet Sisteminin Örnekleri Kapıda İşaret Hamamda Çıngırak”,
Toplumsal Tarih Dergisi, sayı 136, İstanbul:2005, s. 92-97.
59 Yakup Öztürk, 1770 Girit Ayaklanması, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir:2015
s. 39-43

[eyuphuseyin]

görmek mümkündür. Bu etkileşimi dil hususunda da bariz bir şekilde görmek mümkündür. Giritlilerin bir kısmının Türkçeyi hiç bilmemesi ya da az bilmesi, yahut kahvehanelerde kendi aralarında konuşmalarda Rumcayı tercih etmeleri hatta çocuklarına, torunlarına bu dili öğretmeleri, mübadelenin ardından yerleştirildikleri muhitlerin yerlileri tarafından “yarım gavur” olarak adlandırılmalarına neden olmuştur. Bu algı ise kız alıp vermemek, esnafından alışveriş yapmamak gibi bazı sorunlarla karşılaşmalarını da beraberinde getirmiştir.60

Sonuç olarak Girit’teki ihtidâ sürecinin Ada’nın nüfus dengesini oluşturmada bir devlet politikası olarak kullanıldığı ve bunu gerçekleştirmek için de yerli yeniçerilik, topçuluk, cebecilik, kale muhafızlığı gibi askeri; evlilik gibi sosyal kurumların araç olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Böylece kısa bir süre içinde Ada’nın toplumsal yapısı büyük bir etnik dönüşüme uğramış ve ciddi bir Müslüman nüfus yüzyılın sonunda ortaya çıkmıştır.61


60 Elif Yılmaz, “Demirden Leblebi: Girit’ten Ayvalık’a Yerleşen Girit Mübadilleri”, Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 22. Sayı,
2011, s. 157-189.
61 A. Nükhet Adıyeke, “XVII. Yy. Girit(Resmo) Şeriye Sicillerine Göre İhtidâ Hareketleri ve Girit’te Etnik
Dönüşüm”, XIV. Türk Tarih Kongresi, II. Cilt, Ankara:2005, s.557-569.

[eyuphuseyin]

KAYNAKÇA
ADIYEKE, A. Nükhet, “XVII. Yy. Girit(Resmo) Şeriye Sicillerine Göre İhtidâ Hareketleri ve
Girit’te Etnik Dönüşüm”, XIV. Türk Tarih Kongresi, II. Cilt, Ankara:2005, s.557-569.
ADIYEKE, A. Nükhet, Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı 1896-1908, Ankara:2000,
TTK Basımevi s. 81-82, 267-268.
ADIYEKE, A. Nükhet, “Mübadele Öncesi Hanya’da Türk Giritliler (Turkokırites)”, 90. Yılında
Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi Sempozyum Bildirileri, Lozan Mübadilleri Vakfı
Yayınları, s. 216-231.
ADIYEKE, Nuri, “Girit’in İslamizasyonu”, Yeni Türkiye Dergisi Rumeli-Balkanlar Özel
Sayısı-I, Sayı 66, Yeni Türkiye Stratejik Araştırmaları: 2015, s. 714-720.
ADIYEKE, Nuri, “Girit Nikah Defterleri ve Girit’teki Evlilikler”, Kebikeç Dergisi, sayı 13,
2002, s. 39-47.
ADIYEKE, Nuri, “Girit’te Askeri ve Toplumsal Bir Kurum: Yerli Yeniçeriler-Gönüllüyan
Zümresi”, XV. Türk Tarih Kongresi, IV. Cilt, TTK Basımevi, Ankara:2010, s. 1611-1620.
ADIYEKE, Nuri, “Girit’te Cemaatler Arası Evlilikler”, Kebikeç Dergisi, sayı 16, 2003, s. 17-
22.
ADIYEKE, A. Nükhet- ADIYEKE, Nuri, Fethinden Kaybına Girit, Babıali Kültür Yayıncılığı,
İstanbul:2007, s. 125-132.
ADIYEKE, A. Nükhet – ADIYEKE, Nuri, “Girit’te Millet Sisteminin Örnekleri Kapıda İşaret
Hamamda Çıngırak”, Toplumsal Tarih Dergisi, sayı 136, İstanbul:2005, s. 92-97.
ÇELİK, Rüştü, Kandiye Olayları Girit’in Osmanlı Devletinden Kopuşu, Kitap Yayınevi,
İstanbul:2012, s. 13-15.

ÖZTÜRK, Yakup, 1770 Girit Ayaklanması, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, İzmir:2015 s. 39-43.
ŞENIŞIK, Pınar, Girit Siyaset ve İsyan, Kitap Yayınevi, İstanbul:2014, s. 80-84.
ŞEKER, Mehmet, Osmanlı Belgelerinde İhtidâ Kavramı ve Mühtedîler, Ötüken Yayınları,
İstanbul:2007, s. 42.
ŞİMŞEK, Selami, Dünden Bugüne Girit’te Türk Tasavvuf Kültürü, Doğu Kitabevi,
İstanbul:2014, s. 19.
TUKİN, Cemal, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Girit İsyanları 1821 Yılına Kadar Girit”,
Belleten, c. IX, sayı 34, Ankara: 1945, s. 196-202.
TURHAN, Rıdvan, “Türkiye’de Girit Çalışmaları Üzerine Bir Deneme”, Sosyoloji Dergisi,
3.Dizi, 22. Sayı, 2011, s.198.
YILMAZ, Elif, “Demirden Leblebi: Girit’ten Ayvalık’a Yerleşen Girit Mübadilleri”, Sosyoloji
Dergisi, 3. Dizi, 22. Sayı, 2011, s. 157-189.